İslâm felsefesinin klâsik gağında özgürlükçü bir teori: Ebû’l-Berakât El-Bağdâdî’nin kader anlayışı

Dinî bir kavram olarak kader, bilgi, irade ve güç sahibi Tanrı ile yine aynı sıfatlara sahip insanın boyutları müphem ilişkisine bir atıftır. Bir başka deyişle, insanın ne kadar muktedir olduğunun veya kendini ne kadar muktedir gördüğünün inançsal/ düşünsel kökenidir. Ne var ki Tanrı ve insan, hem felsefenin hem dinin temel ilgi alanı olduğundan, insan özgürlüğü konusu sadece dinî sınırlar içerisinde kalmamış; hem dindarın hem düşünürün ilgisini çekmiştir. Kader, İslâm düşüncesi bağla- mında, öncelikle kelâm ilminin bir problemi olmuştur. İslâm felsefesinde özel bir ilgi alanı olmayı ise bu konuda müstakil risaleler yazan İbn Sînâ’ya borçludur. Fakat felsefi anlamda hak ettiği ilgiyi ve kapsamlılığı, ancak Ebû’l-Berakât el- Bağdâdî’nin kaleminde bulabilmiştir. Makalemizde de bu bağımsız filozofunun kader anlayışı incelenecektir. Dinî ve felsefi literatürü uzun yıllar boyunca incele- yen Ebû’l-Berakât, nihai olarak, dayanakları dinî ve felsefi kaynaklarda yer alan özgün bir kader anlayışına ulaşmıştır.

An indeterministic theory in classical ages of Islamic philosophy: Abū al-Barakāt al-Baghdādī’s concept of fate

Fate, as a religious concept, is a reference to nondimensional relation between God who has knowledge, will, and power and human who has the same attri- butes. In other words, it is a religious/intellectual origin of how capable human beings are or how capable they see themselves are. Because the primary field of interest both in philosophy and religion is God and human, the human freedom did not stay only within the religious limits. In fact, this problem attracted both believers’ and thinkers’ attention. Fate, in the context of Islamic thought, has primarily been a problem in Islamic theology (Kalām). With regards to Islamic philosophy, the problem owes to Avicenna, who committed to paper distinct tre- atises about “al-qadar”, its being a special interest in that field. But the problem has been able to find the relevancy and comprehensiveness it deserves in Abū al-Barakāt al-Baghdādī’s writings. In this article, we will examine the conception of predestination of this independent philosopher. Having examined the religious and philosophical literature for many years, Abū al-Barakāt, ultimately reached a completely authentic understanding of fate whose grounds are located in religious and philosophical sources

___

ʻAbdulcebbâr, el-Kâḍî; Şerḥu’l-Uṣûli’l-Ḫamse, nşr. S. Muṣṭafâ Debâb, Beyrut: Dâru İḥyâʼi’t- Turâsi’l-ʻArabî, 2001.

––––; el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevḥîd ve’l-ʻAdl, nşr. M. Muḥammed Ḳâsim, 20 cilt, Kahire: eş- Şeriketu’l-Mısriyye, t.y.

––––; Kitâbu’l-Mecmûʻ fî’l-Muḥîṭ bi’t-Teklîf, nşr. J. Joseph Houben, 3 cilt, Beyrut: el-Maṭbaʻatu’l- Kâsûlîkiyye, t.y.

––––; “el-Muḫtaṣar fî Uṣûli’d-Dîn”, Rasâiʻl-ʻAdl ve’t-Tevḥîd, nşr. Muḥammed ʻAmmâra, 2 cilt, 2. Baskı, Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1988.

Aḥmed b. Ḥanbel; Musnedu’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, nşr. Şuʻayb el-Arnaʼûṭ ve dğr., 50 cilt, Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1999.

Altıntaş, Hayrani; “Dehriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994, c. 9, s. 107-09.

Aleksandros, Aphrodisieus; “Maḳâletu’l-İskender el-Afrûdîsî fî’l-Ḳavl fî Mebâdiʼi’l-Kull bi-Ḥasebi Raʼyi Arisṭâṭâlîs el-Feylesûf”, Arisṭû ʻınde’l-ʻArab, nşr. ʻAbdurraḥmân Bedevî, Kuveyt: Vekâletu’l-Maṭbûʻât, 1978.

Aristotelēs; Metafizik, çev. Ahmet Arslan, İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1996.

––––; Fizik, çev. Saffet Babür, İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, 2005.

––––; Yorum Üzerine, çev. Saffet Babür, Ankara: İmge Kitabevi, 1996.

––––; Gökyüzü Üzerine, çev. Saffet Babür, Ankara: Dost Kitabevi, 1997.

Arslan, Ahmet; İlkçağ Felsefe Tarihi, 5 cilt, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006–10.

el-Bağdâdî, Ebû'l-Berekât; el-Kitâbu’l-Muʻteber fî’l-Ḥıkmeti’l-İlâhiyye, 1 cilt içinde 3 cilt, Lübnan: Dâru ve Mektebetu Byblion, 2007.

el-Bağdâdî; ʻAbdulḳâhir, el-Farḳ Beyne’l-Fıraḳ, Beyrut: Dâru’l-Âfâḳi’l-Cedîde, 1977.

––––, Kitâbu Uṣûli’d-Dîn, İstanbul: Maṭbaʻatu’d-Devle, 1928.

el-Bâḳıllânî, Ebû Bekr; Kitâbu Temhîdi’l-Evâʼil ve Telḫîṣı’d-Delâʼil, nşr. ʻI. Aḥmed Ḥaydâr, Beyrut: Muʼessesetu’l-Kutubi’s-Seḳâfiyye, 1986.

––––; el-İnṣâf fî-Mâ Yecibu İʻtiḳâduh ve Lâ Yecûzu’l-Cehlu bih, nşr. M. Zâhid el-Kevserî, Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2000.

Bedevî; ʻAbdurraḥmân, Arisṭû ʻınde’l-ʻArab, Kuveyt: Vekâletu’l-Maṭbûʻât, 1978.

––––; Eflûṭîn ʻınde’l-ʻArab, Kuveyt: Vekâletu’l-Maṭbûʻât, 1977.

––––; el-Eflâṭûniyyetu’l-Muḥdese ʻınde'l-ʻArab, Vekâletu’l-Maṭbûʻât, Kuveyt 1977.

Besalel, Yusuf; “Kadercilik”, Yahudilik Ansiklopedisi, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 2001, c. 2, s. 301.

el-Beyheḳî, Ẓahîruddîn; Tetimmetu Ṣıvâni’l-Ḥıkme, nşr. Rafîḳ el-ʻAcem, Beyrut: Dâru’l-Fik- ri’l-Lubnânî, 1994.

Broydé, Isaac; “Free Will”, The Jewish Encyclopedia, ed. Isidore Singer (New York: Funk and Wagnalls, 1901), c. 5, s. 505-06.

––––; “Predestination”, The Jewish Encyclopedia, ed. Isidore Singer (New York: Funk and Wagnalls, 1901), c. 10, s. 181-82.

Cevizci, Ahmet; İlkçağ Felsefesi Tarihi, Bursa: Asa Yayınevi, 2006.

––––; Felsefe Sözlüğü, 7. Baskı, İstanbul: Paradigma, 2010.

Chokr, Melhem; İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev. Ayşe Meral, İstanbul: Anka Yayınları, 2002.

el-Cuveynî, Ebû'l-Meʻâlî; Kitâbu’l-irşâd ilâ Ḳavâṭıʻı’l-Edille fî Uṣûli’l-İʻtikâd, nşr. M. Yûsuf Mûsâ, ʻA. ʻAbdulmunʻim ʻAbdulḥamîd, Mısır: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1950.

ed-Desûḳî, Fârûk Aḥmed; el-Kaḍâʼ ve’l-Ḳader fî’l-İslâm, 3 cilt, Riyad: Dâru’l-İʻtiṣâm, 1985.

Dhanani, Alnoor; “The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space and Void in Basrian Muʻtazilī Cosmology”, Islamic Philosophy and Theology and Science: Texts and Studies, ed. Hans Daiber, David Pingree, c. 14, Leiden-New York-Köln: E. J. Brill, 1994.

Ebû Dâvûd, Suleymân b. Eşʻas; Sunenu Ebî Dâvûd, Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, t.y.

Epikouros; Mektuplar ve Maksimler, çev. Hayrullah Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1962.

el-Eşʻarî, Ebû'l-Ḥasen; el-İbâne ʻan Uṣûli’d-Diyâne, thk. ʻAbbâs Ṣabbâğ, Beyrut: Dâru’n- Nefâʼis, 1994.

––––; Kitâbu’l-Lumaʻ fî’r-Radd ʻalâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bidaʻ, haz. Ḥamûde Ğurâbe, Mısır: Maṭbaʻatu Maṣîr, 1955.

––––; İslâm Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İstanbul: İklim Yayınları, 1992.

el-Fârâbî, Ebû Naṣr; Kitâbu Ârâʼi Ehli’l-Medîneti’l-Fâḍıle, nşr. A. Naṣrî Nâdir, Beyrut: Dâru’l- Meşrıḳ, 1986.

––––; Kitâbu’s-Siyâseti’l-Medeniyye/Mebâdiʼu’l-Mevcûdât, nşr. F. Mitrî en-Neccâr, Beyrut: el-Maṭbaʻatu’l-Kâsûlîkiyye, 1998.

Güçlü, A. Baki ve dğr.; Felsefe Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat, 2002.

Güler, İlhami; Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.

el-Ğazzâlî, Ebû Ḥâmid; el-İḳtiṣâd fî’l-İʻtikâd, nşr. Hüseyin Atay, İ. Agah Çubukçu, Ankara: Nur Matbaası, 1962.

––––; el-Maḳṣadu’l-Esnâ: Şerḥu Esmâʼillâhi’l-Ḥusnâ, nşr. Mahmûd Bîcû, Dımeşk: Maṭbaʻatu’ṣ- Ṣabâh, 1999.

––––; Fayṣalu’t-Tefriḳa beyne’l-İslâm ve’z-Zendeḳa, nşr. Maḥmud Bîcû, Dimeşḳ: Dâru’l- Beyrûtî, 1993.

––––; “Kitâbu’l-Munḳıẕ mine’ḍ-Ḍalâl”, Mecmûʻatu Rasâʼili’l-İmâm el-Ğazzâlî, nşr. İ. Emîn Muḥammed, Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîḳıyye, t.y.

––––; Tehâfutu’l-Felâsife, thk. Suleymân Dunyâ, Kahire: Dâru’l-Maʻârif, t.y.

el-Ḫayyâṭ, Ebû’l-Ḥuseyn; Kitâbu’l-İntiṣâr ve’r-Radd ʻalâ İbn er-Râvendî el-Mulḥıd, nşr. H.

Samuel Nyberg, 2. Baskı, Beyrut: Mektebetu’d-Dâri’l-ʻArabiyye li’l-Kitâb, 1993.

İbn Fûrak, Muḥammed b. el-Ḥasen; Maḳâlâtu’ş-Şeyḫ Ebî’l-Ḥasen el-Eşʻarî, nşr. A. ʻAbdurraḥîm es-Sâyiḥ, Kahire: Mektebetu’s-Seḳafeti’d-Dîniyye, 2005.

İbn Sînâ, Ebû ʻAlî; eş-Şifâʼ: el-İlâhiyyât, c. 1, nşr. Georges Anawati, Saʻîd Zâyid; c. 2, nşr. Yûsuf

Mûsâ, Suleymân Dunyâ, Saʻîd Zâyid, Kahire: Vezâretu’s-Seḳâfe ve’l-İrşâdi’l-Ḳavmî, 1960.

––––; Kitâbu’ş-Şifâ: Oluş ve Bozuluş, çev. Muammer İskenderoğlu, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.

––––; “er-Risâletu’l-ʻArşiyye”, nşr. İbrâhîm Hilâl, Mecelletu Maʻhedi’l-Maḫtûtâti’l-ʻArabiyye, 26:1 (1980), s. 65-106.

––––; “Kitâbu’l-Mubâḥasât”, Arisṭû ʻınde’l-ʻArab, nşr. ʻAbdurraḥmân Bedevî, Kuveyt: Vekâletu’l-Maṭbûʻât, 1978.

––––; “Risâle fî Sirri’l-Ḳader”, Mecmûʻu Resâʼili’ş-Şeyḫi’r-Raʼîs, Haydarabad: Cemʻıyyetu Dâirati’l-Maʻârifi’l-İslâmiyye, 1354.

––––; el-Burhân min Kitâbi’ş-Şifâʼ, nşr. ʻAbdurraḥmân Bedevî, Kahire: Mektebetu’n-Naḥḍati’l- Mıṣriyye, 1954.

––––; “Fî’l-Ḥudûd”, Tisʻu Rasâʼil fî’l-Ḥıkme ve’ṭ-Ṭabîʻiyyât, 2. Baskı, Kahire: Dâru’l-ʻArab, t.y.

––––; “Fî Aḳsâmi’l-ʻUlûmi’l-ʻAkliyye”, Tisʻu Rasâʼil fî’l-Ḥıkme ve’ṭ-Ṭabîʻiyyât, 2. Baskı, Kahire: Dâru’l-ʻArab, t.y.

İḫvânu’ṣ-Ṣafâʼ; Rasâʼilu İḫvâni’ṣ-Şafâʼ ve Ḫullâni’l-Vefâʼ, nşr. Buṭrûs el-Bustânî, 4 cilt, Beyrut: Dâru Ṣâdır, t.y.

Jones, William Thomas; Klasik Düşünce: Batı Felsefesi Tarihi, c. 1, çev. Hakkı Hünler, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2006.

Karlığa, Bekir; İslâm Düşüncesi’nin Batı Düşüncesi’ne Etkisi, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.

Kaya, Mahmut; “Fârâbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995), c. 12, s. 145-62.

––––; “Kindî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002), c. 26, s. 41-58.

––––; “Meşşâiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004), c. 29, s. 393-96.

el-Kindî, Yaʻḳûb b. İsḥâk; Rasâʼilu’l-Kindî el-Felsefiyye, nşr. M. Ebû Rîde, 2 cilt, Mısır: Dâru’l- Fikri’l-ʻArabî, 1950.

Kurtoğlu, Zerrin; Plotinos’un Aşk Kuramı, Bursa: Asa Kitabevi, 2000.

Kutluer, İlhan; “İlliyyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), c. 22, s. 120-21

––––; “Determinizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994), c. 9, s. 215-20.

Langermann, Y. Tzvi; “Al-Baghdadi, Abu’l-Barakat”, Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig (London: Routledge, 1998), c. 1, s. 636-38.

el-Mâturîdî, Ebû Manṣûr; Kitâbu’t-Tevḥîd, nşr. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, Ankara: İSAM Yayınları, 2003.

el-Meleṭî, Ebû’l-Ḥasen; et-Tenbîh ve’r-Radd ʻalâ Ehli’l-Ehvâʼ ve’l-Bidaʻ, nşr. M. Zâhid el- Kevserî, Mısır: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2010.

en-Nesefî, Ebû’l-Muʻîn; Tabṣıratu’l-Edille fî Uṣûli’d-Dîn, c. 1, nşr. Hüseyin Atay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993; c. 2, nşr. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.

Pines, Shlomo; “Studies in Abu’l-Barakāt Al-Baghdādī’s Poetics and Metaphysics”, Scripta Hierosolymitana: Studies in Philosophy, ed. S. Hugo Bergman, Jerusalem: The Magness Press, 1960.

––––; “Abu’l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah”, Dictionary of Scientific Biography, ed. C. Coulston Gillispie (New York: Charles Scribner’s Sons, 1981), c. 1, s. 26-28.

––––; “Free Will”, Encyclopaedia Judaica, ed. Fred Skolnik&Michael Berenbaum, 2nd. Edition (Detroit: Macmillan, 2007), c. 7, s. 230-34.

––––; Mezhebu’ẕ-Ẕerra ʻınde’l-Muslimîn ve ʻAlâḳatuhû bi-Meẕâhibi’l-Yûnân ve’l-Hunûd ve meʻahû Felsefetu Muḥammed b. Zekeriyyâ er-Râzî, çev. M. ʻAbdulhâdî Ebû Rîde, Kahire: Mektebetu’n-Naḥḍati’l-Mıṣriyye, 1946.

Plotinos; The Enneads, çev. Stephen MacKenna, 2. Baskı, London: Faber and Faber Limited, 1956.

––––, Tâsûʻâtu Eflûṭîn, çev. Ferîd Cebr, Beyrut: Mektebetu Lubnan, 1997.

er-Râzî, Faḫruddîn; Muḥaṣṣalu Efkâri’l-Muteḳaddimîn ve’l-Muteʼaḫḫirîn mine’l-ʻUlemâʼ ve’l-Ḥukemâʼ ve’l-Mutekellimîn, nşr. Ṭ. ʻAbdurraûf Saʻd, Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyâ- ti’l-Ezheriyye, t.y.

––––; el-Meṭâlibu’l-ʻÂliye mine’l-ʻİlmi’l-İlâhî, thk. A. Ḥıcâzî es-Seḳḳâ, 5 cilt içinde 9 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1987.

Ross, W. David; Aristoteles, çev. Ahmet Arslan ve diğer., İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.

Ruth, Cecil (ed); “Hibat Allah, Abu Al-Barakāt (Nathanel) Ben Ali (Eli) Al-Baghdādī”, Encyc lopaedia Judaica (Jerusalem: Keter Publishing, t.y.), c. 8, s. 461-62.

Steinschneider, Moritz; Die Arabische Literatur Der Juden, Frankfurt: J. Kauffmann, 1902.

es-Suhraverdî, Şihâbuddîn el-Maḳtûl; “Kitâbu’l-Meşâriʻ ve’l-Muṭâraḥât”, Mecmûʻa-i Muṣannefât-i Şeyḫ-i İşrâḳ, c. 1, tsh. Henry Corbin, Tahran: Pejûheşgâh-ı ʻUlûm-i İnsânî u Moṭâlaʻât-ı Ferhengî, 2001.

––––; “Kitâbu Ḥıkmeti’l-İşrâḳ fî İʻtiḳâdi’l-Ḥukemâʼ”, Mecmûʻa-i Muṣannefât-i Şeyḫ-i İşrâḳ, c. 2, tsh. Henry Corbin, Tahran: Pejûheşgâh-ı ʻUlûm-i İnsânî u Moṭâlaʻât-ı Ferhengî, 2001.

eş-Şehristânî; Ebû'l-Fetḥ, el-Milel ve’n-Niḥal, nşr. E. ʻAlî Mehnâ, ʻA. Ḥasen Fâʻûr, 2 cilt, Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1993.

––––; Kitâbu Nihayeti’l-İḳdâm fî ʻİlmi’l-Kelâm, nşr. Alfred Guillaume, London: Oxford Uni- versity Press, 1934.

eṭ-Ṭayyib, Aḥmed Muḥammed; el-Cânibu’n-Naḳdî fî Felsefeti Ebî’l-Berakât el-Bağdâdî, Kahire: Dâru’ş-Şurûḳ, 2004.

Tunagöz, Tuna; “Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî’de Tanrı Düşüncesi”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.

––––; “Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî’nin Hudûs Deliline Yönelik Eleştirileri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12:1 (2012), s. 171-203.

Wallace, Dewey D.; Jr., “Free Will and Predestination: An Overview”, Encyclopedia of Religion, ed. Lindsay Jones, 2nd. Edition, Detroit: Macmillan, 2005, c. 5, s. 3202-06.

Watt, W. Montgomery; İslâm Felsefesi ve Kelâmı, çev. Süleyman Ateş, İstanbul: Pınar Yayınları, 2004.

ez-Zemaḫşerî, Maḥmûd b. ʻUmer; el-Keşşâf ʻan Haḳâʼiḳi Gavâmiḍi ́t-Tenzîl ve ʻUyûni ́l-Eḳâvîl fî Vucûhi ́t-Teʼvîl, nşr. M. Abdusselâm Şâhîn, 4 cilt, 3. Baskı, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l- ʻIlmiyye, 2003.