TÜRK KÜLTÜRÜNDE BAYKUŞ

İnanç odaklı halk bilim unsurları sosyo-kültürel belleğin önemli anlam alanlarından birini teşkil etmektedir. Toplumlar yeni kültür ve medeniyete girdiklerinde eski inançlarını kolay bir şekilde kaybetmezler. Özellikle geleneksel toplumlar, kutsal olarak gördükleri şeyleri yeni inanç değerleriyle yeniden üretmişlerdir. Doğada bulunan nesnelere yüklenen anlamlar da bu kutsallığın bir yansımasıdır. Bu bağlamda özellikle gökyüzünü Tanrı olarak gören toplumlarda görüldüğü gibi Türklerde de kuşlar önemli işlevlere sahiptir. Doğanın bir parçasını teşkil eden kuşlar, Türklerin mitik düşüncelerinden itibaren varlığını göstermiştir. Kuşlara yüklenen anlam, özellikle baykuş özelinde olumlu ve olumsuz ikilemde görülmektedir. Baykuş mitlerden efsane, halk inançları ve ritüellere kadar halk biliminin birçok üretimi içerisinde yer almaktadır. Bu çalışmada, Türk inanç sisteminde baykuşa yüklenen anlam tartışılacaktır. Çalışmanın ana ekseni, baykuşu olumlu ve olumsuz algılamanın kültürel ve inançsal arka planı üzerine kurulmuştur. Çalışmadaki veriler, literatürde yer alan mitoloji ve efsane metinleriyle halk inançlarından elde edilmiştir. Bununla birlikte halk şiirinden ve atasözlerinden de istifade edilmiştir. Makaledeki amaç, baykuşun geleneksel toplum algısında değişim-dönüşümünü yorumlayıcı bir şekilde ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler:

Baykuş, Türk inanç sistemi, Türk halk anlatıları, algı ve tasarım, değişim ve dönüşüm

OWL IN TURKISH CULTURE

Belief-based folklore elements constitute one of the important meaning of social-cultural memoy. When societies enter the new culture and civilization, they can not easily give up their old beliefs. Traditional societies, in particularly, have reproduces with new belief values what it regard as sacred. The meaning imposed on object found in natüre are a reflection of this holiness. In this context, birds have important functions in Turks, as seen in societies that see the sky as God. Birds, which form a part of nature, have shown their existence since the mythical thoughts of the Turks. The world of meaning imposed on birds is seen in a positive and negative dilemma, especially in the owl. Owls are included in many productions of folklore, from myths to legends, folk beliefs and rituals. In this study, we will discuss the meaning attributed to the owl in the old Turkish belief system. The main axis of the study is based on the cultural and belief background of Owl's positive and negative perception. The data in the study were obtained from folk beliefs with mythology and legend texts in the literature. However, folk poetry and proverbs were also used. The aim of the article is to interpret the change-transformation of the owl in the perception of traditional society.

Keywords:

Owl, Turkish belief system, Turkish folk narrative, perception and design, change and transformation,

PDF

___

Akalın, L. Sami (1993). Türk Folklorunda Kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem (2005). Örnekli Hakasça Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem; Kuulan, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Armutak, Altan (2002). “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi Sürüngenler, Balıklar, Kanatlılar ve Mitolojik Hayvanlar”. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi. 28 (2).
Atalay, Besim (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. Ankara: TDK Yayınları.
Atalay, Besim (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III. Ankara: TDK Yayınları.
Atalay, Besim (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Dizini. Ankara: TDK Yayınları.
Aydıner, Muazzez (2012). Aydın’da Halk İnançları. Yüksek Lisans Tezi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Balaban, Tuğrul (2017). “Anadolu Türk Efsanelerinde Kuşlar ve Uçmak”. Kuş Kitabı. (Haz. Emine Gürsoy-Naskali, Ayşe Şeker). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Bonnefoy, Yves (2000). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü 1. (Çev. Levent Yılmaz). Ankara: Dost Kitabevi.
Boratav, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi-Oğuzların, Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
Çakır, Emine (2013). “Akademik Dünyanın Kentsel İmgelerinden Mitolojik Simgelerine Üniversite Logoları”. Milli Folklor, 97: 53-69.
Çelebioğlu, Amil vd. (1995). Türk Bilmeceler Hazinesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Çelik, Ali (2005). Manilerimiz ve Trabzon Manileri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Çobanoğlu, Özkul (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: AKM Yayınları.
Çoruhlu, Yaşar (2001). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
De Gubernatis, Angelo (1968). Zoological Mythology or The Legends of Animals II. London.
Dıykanbayeva, Mayramgül (2009). Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eberhard, Wolfram (2000). Çin Simgeleri Sözlüğü, Çin Hayatı ve Düşüncesinde Gizli Simgeler. (Çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Eliade, Mircea (1999). Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. (Çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Yayınları.
Eliade, Mircea (2000). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. (Çev. Ali Berktay). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Ercilasun, Ahmet B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (Kılavuz Kitap). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ergun, Metin (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi II Metinler. Ankara: TDK Yayınları.
Erol, Şerife Seher (2012). Türkmen Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Fedakâr Dönmez, Pınar (2008). Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Frazer, James G. (2004). Altın Dal-Dinin ve Folklorun Kökleri-II-. (Çev. Mehmet H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınları.
Freeman, Charles (2003). Mısır, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlıkları. (Çev. Suat Kemal Angı). Ankara: Dost Kitabevi. Geldiyev, Gurbandurdu vd. (2002). Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi. Ankara: AKM Yayınları.
Gülakan Kaman, Sevda (2015). “Baykuş Kelimesi ve Baykuşla İlgili İnançlar Üzerine”. Turkish Studies, 10/8: 1137-1154.
Günay, Hayrettin (1998). “Giresun Yöresinde Bazı İnanışlar”. Giresun Kültür Sempozyumu Bildirileri. Giresun: Giresun Belediyesi Kültür Yayınları.
Hoppal, Mihail (2012). Avrasya’da Şamanlar. (Çev. Bülent Bayram, H. Şevket Çağatay Çapraz). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları.
Kalafat, Yaşar (2007). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları Hazara, Karakalpak, Karapapah, Dağıstan, Nogay, Balkar/Malkar, Karaçay, Karay ve Kırımçak, Ahıska, Bulgar, Gagauz, Başkurt, Kazak ve Tatar Türkleri. Ankara: Berikan Yayınları.
Karasayev, Huseyin (1995). Nakıl Sözdör. Bişkek.
Küçükbezirci, Seyit (2006). Konya Halkbilimi, Folklor Güldestesi. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Lvova vd (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri Simge ve Ritüel. (Çev. Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
Naskali Gürsoy, Emine; Duranlı Muvaffak (1999). Genişletilmiş Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
Olgunsoy, Berna (2007). Balıkesir Yöresinden Derlenmiş Bitki ve Hayvanlarla İlgili İnanış ve Uygulamalar Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi I: Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar. Ankara: TTK Yayınları.
Öger, Âdem (2008). Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Öger, Âdem; Köse, Serkan (2014). “Uygur Türklerinde Tufan’ın Kuşları: Kırlangıç ve Güvercin”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3: 163-175.
Roux, Jean-Paul (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Sümer, Faruk. (1972). Oğuzlar. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
Şimşek, Ali (2013). Manavgat Yöresi Halk İnanışları. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Türk Dil Kurumu (1965). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1968). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü III. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1969). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü V. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1974). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1975). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VIII. Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1993). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I. Ankara: TDK Yayınları.
Yıldırım, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul. Kabalcı Yayınları.
Yolcu, Mehmet Ali (2011). Balıkesir Yöresi Manileri. Balıkesir: Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları.
Yolcu, Mehmet Ali (2014). Türk Kültüründe Evliliğe Bağlı Tabu ve Kaçınmalar. Konya: Kömen Yayınları.
Yüce, Nuri vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayınları.
Yüksel, Hasan Avni (1987). Âşık Seyrani Hayatı ve Şiirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Zeyrek, Yunus (1988). Âşıklar Serdarı Posoflu Âşık Zülali. İstanbul: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları.