Türkçede Tutunmuş Sözler ve Ekler

Yazılı metinlerden takip edilerek varlığı bilinen, bugüne göre “eski” ya da “ilk” sözler ve ekler zaman içinde çeşitli değişmelere uğrarlar ya da zaman çizgisinde varlıklarını sürdüremez olup kullanımdan düşerler. Bazı sözler ve ekler ise kimi yerlerde tutunarak günümüz Türkçesinde varlıklarını sürdürmeye devam ederler. Türkoloji çalışmalarında bu tip sözler ve ekler “fosil” ve “saklantı” terimleri ile yer bulur. Bu yazıda “Tutunmuş” terimi teklif edilmektedir. “Tutunmuş” sıfatıyla adlandırılarak ele alınan bu tür söz ve eklerin tutunma yollarından biri, sözün eke veya ekin söze (gramatikal yapıya )tutunuşu sayesindedir. Başka bir yolu, sözün anlam genişlemesi veya daralmasıyla tutunuşudur. Bir diğer yolu olan başka söze tutunuşları ise, türküler ve şarkılar, meşhur yaygın şiirler, atasözleri, deyimler gibi edebî türler sayesinde olur. Bunlar, sözün ve ekin tutunup kalma ve kendini koruma yollarıdır. Bu tip sözler ve ekler kalıplaşan ifadelerde standartlaşıp; hatta klişeleşip süreklilik ve yaygınlık kazanırlar. Sürekli tekrar edilmeleri de o sözü ve o eki orada hem korur, hem devamını sağlar, hem de yaygınlaştırır. Bu sözler ve ekler kendi döneminde kullanıldığı biçimi ve anlamı ile yaşarlar; bunun dışında günümüz Türkçesinde bilinmez ve yaygın şekilde kullanılmazlar. Bu yazıda bahsedilen yollarla “tutunmuş” şekilde günümüzde yaşamaya devam eden; fakat standart Türkçede kullanımdan düşmüş sözler ve ekler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tutunmuş sözler, tutunmuş ekler, standart Türkçe, dil kalıpları, edebî metinler., Attached words, clinging words, clinging suffixes, standard Turkish, literary texts.

Clinging Words and Suffixes in Turkish

The “old” or “first” words and suffixes, whose existence is known by following the written texts, undergo various changes over time or can not survive in the timeline and fall out of use. Some words and suffixes continue to exist in the general language by clinging to some places. In Turkology studies, such words and suffixes are found with the terms “Fossil” and “Protected”. In this article, the term “Clinging” is proposed. One of the ways of attachment of such words and affixes, which are handled with the adjective “clinging”, is through the attachment of the word to the affix or the affix to the word (grammatical structure). Another way is to get hold of the word by expansion or contraction of meaning. Their clinging to words, which is another way, is thanks to literary genres such as folk songs and songs, famous popular poems, proverbs and idioms. These are ways of sticking to the word and attachment and protecting oneself. Such words and suffixes become standardized in stereotyped expressions; they even become stereotyped and gain continuity and prevalence. Constant repetition of that word and that suffix both preserves, maintains and disseminates it there. These words and suffixes live in the form and meaning of their time; other than that, they are not known in the general language and are not widely used. Continuing to live today, “clinging” to the ways mentioned in this article; but the words and suffixes that have fallen out of use in the general language have been examined.

Keywords:

Attached words, clinging words, clinging suffixes, standard Turkish, literary texts.,

PDF

___

Açıkgöz, N. (1991). Riyâzî Dîvanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Akar, A. (2008). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eski Bir Sıfat-fiil Kalıntısı: {-cı} Turkish Studies, 3(3), 1-6.
Akar, A. (2013). Muğla ve Yöresel Ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
Akar, A. (2018). Eski Türkçeden Oğuzcaya Saklantılar. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, Cilt I, Kesit Yayınları, 25-31.
Çolak, G. (2017). Türkçede Fosil Kelimeler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Duman, A. (2021). Klasik Türk Şiirinde Kılıç (15-16. yüzyıl Divanlarına Göre). International Journal of Filologia, 4, 164-202.
Clauson G. (1972). An Eytmological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
DS: Derleme sözlüğü (1969). Cilt IV. Ankara: TDK Yayınları.
DS: Derleme sözlüğü (1972). Cilt VI. Ankara: TDK Yayınları.
DS: Derleme sözlüğü (1975). Cilt VIII. Ankara: TDK Yayınları.
DS: Derleme sözlüğü (1977). Cilt IX. Ankara: TDK Yayınları.
DS: Derleme sözlüğü (1978). Cilt X. Ankara: TDK Yayınları.
DS: Derleme sözlüğü (1979). Cilt XI. Ankara: TDK Yayınları.
Devellioğlu, F. (1980). Türk Argosu. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara Bizim Büro Yayınevi.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basımevi.
Gabain, A. von (2000). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Kubbealtı Lügati (2008). Topaloğlu, A. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul.
Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (2017). İstanbul.
Parlatır, İ. (2014). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara.
TarS: (1995). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. II. Ankara: TDK Yayınları.
TarS: (1996). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. IV ve V. Ankara: TDK Yayınları.
TTS: Tatarca-Türkçe Sözlük (1997). Fuat Ganiev vd., Kazan: İnsan Neşriyatı.
Tatcı, M. (1990). Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg.
Timurtaş, F. K. (1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü. İstanbul: Umut Kitapçılık.
TS: Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK Yayınları.
Tunalı, Y. (2018). Gittiler. Ankara: Panama Yayıncılık.
Wehr, H. (1976). A Dictionary of Modern Written Arabic. Ed. by J. Milton Cowan, SLS.
https://otaci.com/urun-kategori/sampuan/ [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.google.com/search?q=plevne+mar%C5%9F%C4%B1&oq=plevne+mar%C5%9F%C4%B1&aqs=chrome..69i57j0i271.5358j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8
https://islamansiklopedisi.org.tr/tanrikorur-cinucen [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0rfan_Kang%C4%B1 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=Tyaf0Dv8i_0 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.turkuler.com/sozler/turku_vardim_hint_eline_kumas_getirdim.html [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=10448[Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=AbPUPKJK1oc [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.antoloji.com/derdim-coktur-siiri/ [Erişim tarihi: 13.09.2022].
http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/karaca-oglan [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=SalYjFHtas8 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=SalYjFHtas8 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=589 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=3DdgsSJAHz8 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=QCedz6BkBpY [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=c7pfnuHgZSk [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=Z5PsA5NYSoY [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=jDXS8IqJgcA [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=8khOTpOWFm8 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=aXDCr9atpFc [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=as2YQcq1oh0 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.dailymotion.com/video/x5b0v0v [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=3eSi_966fok [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.turkuler.com/sozler/turku_kopruden_gecti_gelin.html [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.dailymotion.com/video/x3n3md8 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://sarkilarnotalar.blogspot.com/2011/05/cile-bulbulum-cile.html [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.youtube.com/watch?v=HMfvRCIIlJ0 [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.kadinveaile.com/mevlid-i-serif-veladet-bahri/ [Erişim tarihi: 13.09.2022].
https://www.turkuler.com/sozler/turku_tabib_sen_elleme_benim_yarami.html [Erişim tarihi: 13.09.2022].