Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizim Sözlüğü

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütünüyle içermese de sözcüklerin eşdizimlilik bilgisini çeşitli yollarla titizlikle betimler. DLT'nin sıklık kullanımının öncelendiği, eşdizimlere dayalı bir yapısının ve yönteminin olduğu, sözcüklerin çoğunlukla eşdizimsel kullanımına ve anlamına göre betimlendiği ileri sürülebilir. DLT’de benimsenen bu tutum DLT’nin sözlük türünün, amacının ve hedef kitlesinin ne olabileceği hakkında önemli bazı ipuçları vermektedir. DLT, literatürde çoğunlukla ansiklopedik bir sözlük olarak kabul edilir. Mikro yapısı incelendiğinde DLT’nin amacına ve hedef kitlesine uygun olarak çoğunlukla kullanım (edim bilimsel) bilgisinin de verildiği sıklık kullanımı yüksek kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü özelliklerini taşıdığı görülür. Buna, DLT’de özellikle fiilleri doğrudan tanımlamak ya da açıklamak yerine eşdizimsel kullanımı ve sınırlılıkları verilerek eşdizimsel anlamlarıyla tanımlanması delil gösterilebilir. Zira Kâşgarlı’nın yüksek seviyede eşdizimlilik farkındalığının olduğu, eşdizimleri ve eşdizimsel tanımlamayı özellikle tercih ettiği görülür. Bu çalışmada DLT’nin sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine dayandığından mikro yapısı açısından bir eşdizim sözlüğü olarak tasarlandığı ileri sürülmektedir. DLT’de eşdizimlerin nasıl sunulduğu ve DLT’nin bir eşdizim sözlüğünün hangi özelliklerini barındırdığı tartışılmıştır. DLT’nin en özgün tarafının modern eşdizim sözlüklerine koşut biçimde Türkçe eşdizimleri seçme ve betimleme yöntemi olduğu, bu yönleriyle DLT’nin sözcük ve sözcük birleşmelerinin sıklık kullanımının öncelendiği bir kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü olarak tasarlandığı ileri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Dîvânu Lugâti’t-Türk, eşdizimlilik, eşdizim sözlüğü, kalıp dil birimleri, Türkçe eşdizimler., Dîvânu Lugâti, collocations, collocations dictionary, formulaic units, Turkish collocations., Dîvânu Lugâti

Dîvânu Lugâti’t-Türk and Collocations: The First Collocation Dictionary of Turkish

Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) describes the collocational knowledge of words in various ways although it does not contain all the information types expected from today's modern dictionaries. It can even be argued that DLT has a structure and method based largely on collocational uses, and that it is described according to the collocational use and meaning of words. This attitude adopted in DLT also gives us some clues about the dictionary type, purpose and target audience of DLT. DLT is mostly considered an encyclopedic dictionary in the literature. When its microstructure is examined, it is seen that DLT has the characteristics of a collocations dictionary, mostly in accordance with its purpose and target audience, in which usage (pragmatic) information is also given. This can be evidenced by the fact that in DLT, instead of describing or explaining verbs directly, they are defined with their collocational meanings by giving their collocational use and resrictions. Because, it is seen that Kaşgarlı has a high level of collocation awareness, and especially prefers collocations and collocational definition. In this study, it is suggested that DLT is designed as a collocation dictionary in terms of its microstructure, since it is based on the knowledge of collocations of words. How collocations are presented in DLT and what features of a collocation dictionary DLT contain are examined. It has been argued that the most unique aspect of DLT is the method of selecting and describing Turkish collocations in parallel with modern collocation dictionaries, and in this respect, DLT is designed as a dictionary of formulaic units and collocations in which the frequency of words and word combinations is prioritized.

Keywords:

Dîvânu Lugâti't-Türk, collocations, collocations dictionary, formulaic units, Turkish collocations.,

PDF

___

Akalın, Ş. H. (2008). Binyıl Önce Binyıl Sonra: Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Benson, M., Benson E. ve R. Ilson (1986). The BBI Combinatory Dictionary of English. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins.
Cowie, A. P. (1988). Stable and Creative of Vocabulary Use. Vocabulary and Language Teaching, Ronald Carter and Michael McCarthy (Eds.), Malaysia: Longman, s. 127-139.
Cowie, A. P.(1981). The Treatment of Collocations and İdioms in Learners' Dictionaries. Applied Linguistics II, s. 223-235.
Çalışkan, N. (2014). Yüksek Sıklıktaki Adlar: Zaman Sözcükbiçimi Üzerine Derlem Temelli Bir İnceleme (Eşdizimlilikler, Biçimbirim Dizileri, Dilbilgisel Örüntüler, Semantik Prozodi). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Demirel, E. (2020). Metaleksikografinin Değerlendirme Ölçütleri Temelinde Divānu Lugāti’t-Türk’ün El Yazma Nüshası ve Belli Başlı Divānu Lugāti’t-Türk Yayınları Üzerine Betimsel Bir Çalışma. Türkbilig, (40), 63-94.
Doğan, N. (2015). Türkçe Sözlük’te Fiilsel Eşdizimlilik. Gazi Türkiyat, 17, 67-84.
Doğan, N. (2016). Türkçe Sözlük’te Sıfatların Eşdizimlilik Bilgisi. İçinde XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı (s. 801-809). Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları.
Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde Fiil Eşdizimleri. Ankara: Yayınevi Yayınları.
Doğan, N. (2019a). Türkçede Dil Bilgisel Eşdizimlilik. İçinde X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı (s. 535-545). Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
Doğan, N. (2019b). Yabancılara Türkçe Öğretiminde Eşdizimsel Farkındalık ve Öğrenicilerin Eşdizim Yeterlikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (68), 115-122.
Doğan, N. (2020). Türkçede Sözcük ve Dil Bilgisi İlişkisi: Dil Bilgisel Eşdizim Kalıpları . Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (6), 1945-1957.
Ercilasun, Ahmet B. (2020). Dîvânu Lugâti‟t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri. İstanbul: Bilge Yayınları.
Firth, J. R. (1968). A Synopsis of Linguistic Theory, 1930–1955. Selected papers of Firth, J. R. 1952– 1959, F. R. Palmerb (Ed.), Bloomington: Indiana University Press, s. 168–205
Firth, J.R.(1957). Modes of Meaning. Papers in Linguistics 1934-1951, Oxford: Oxford University Press, s. 190-228.
Hausmann, F. (1985). Kollokationen im Deutschen Wörterbuch. Ein Beitrag zur Theorie des Lexikographischen Beispiels. In H. Bergenholtz & J. Mugdan (Eds.), Lexikographie und Grammatik: Akten des Essener Kolloquiums zur Grammatik im Wörterbuch (pp. 118-129). Berlin, Boston: Max Niemeyer Verlag.
Hausmann, F. (1991). Collocations in Monolingual and Bilingual English Dictionaries. In V. Ivir & D. Kalogjera (Eds.), Languages in Contact and Contrast: Essays in Contact Linguistics (pp. 225-236). Berlin, New York: De Gruyter.
Hausmann, F. (2004). Was Sind Eigentlich Kollokationen?. In K. Steyer (Ed.), Wortverbindungen - mehr oder weniger fest (pp. 309-334). Berlin, Boston: De Gruyter.
Hill, J. (2000). Revising priorities: From Grammatical Failure to Collocational Success. İçinde Michael Lewis (Ed.), Teaching collocation: Further Developments in the Lexical Approach (pp. 47-69). Hove: Language Teaching Publications.
Howarth, Peter Andrew (1996). Phraseology in English Academic Writing, Tübingen: De Gruyter Kalsın, Ş. (2021). Yabancılara Türkçe Öğretmek İçin Yazılan Tarihî Dönem Sözlüklerinde Eşdizimli Sözcüklerin Kullanımı. Zafer Önler Armağanı (s. 266-278). Ankara: Kanguru yaınları.
Kâşgarlı Mahmud (2017). Dîvânü Lugâti’t-Türk (İnceleme-Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Kâşgarlı Mahmûd (2005). Divânü Lügâti’t-Türk. (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Redi, Serap Tuğba Yurtsever). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Kâşgarlı Mahmud (2013). Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri-Dizin). Haz. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kâşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). (haz. Ahmet B. Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Mahmūd al-Kāšγarī (1982). Compendium of the Turkic Dialect (Dīwān Luγāt at-Turk) (Part I). (Edited and Traslated by Robert Dankoff and James Kelly). Harvard: Harvard Universty Printing Office
Mahmûd el-Kâşgarî (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (Haz. Mustafa S. Kaçalin), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Mel’čuk, I. (1998). Collocations and Lexical Functions. In A. P. Cowie (Ed.), Phraseology. Theory, Analysis and Applications (pp. 23-53). Oxford: Clarendon Press.
Nalbant, M. V. (2008). Dîvânu Lugâti’it-Türk’te Söz Yapımı. İçinde Sema Barutcu Özönder (Ed.), Kaşgarlı Mahmud Kitabı (s.189-216). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Nesselhauf, Nadja (2004). What Are Collocations? In D. J. Allerton, N. Nesselhauf and P. Skandera (Eds.), Phraseological Units: Basic Concepts and Their Application (s. 1-21). Basel: Schwabe Verlag.
Nesselhauf, N. (2005). Collocations in a Learner Corpus, Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing.
Svensén, B. (2009). A Handbook of Lexicography: The Theory and Practice of Dictionary-Making, Cambridge: Cambridge University Press.
Yaylagül, Ö. (2008). Dîvânu Lugâti’it-Türk’te Anlamın Sunumu içinde (Ed. Sema Barutcu Özönder), Kaşgarlı Mahmud Kitabı (s. 297-305). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları