Kırgız Destanlarındaki “Kökbörü” Oyununun Halkbilimsel Açıdan İncelenmesi

Sözlü edebiyat geleneği içinde önemli bir yer tutan destanlar aynı zamanda bir milletin millet olduğunun, geçmişteki köklerinin göstergesidir. Destanlardan milletlerin tarihteki macerasına, yaşayışına, dünyaya bakışına, gelenek ve inanışlarına dair veriler tespit etmek mümkündür. Bu sebeple destanlardaki her bir unsur ayrı bir inceleme konusudur. Bu unsurlardan biri de oyunlardır. Oyun, insanoğlunun kendisine ve doğaya karşı verdiği ilk mücadeledir. İnsanlık tarihi kadar eski olan oyunlarda, farklı dönem özelliklerini, kültürün unutulmuş şekillerini bulmak mümkündür. İsminde ritüel özellikler barındıran ve sosyal normlar taşıyan kökbörü oyunu, günümüzde de oynanan atlı bir oyundur. Bu çalışmanın konusu, Türk dünyasında sevilen ve yüzyıllardır oynanarak varyantlaşan kökbörü oyununun Kırgız epik destan geleneğinde nasıl yer aldığı, bu oyunun anlatıdaki bağlamı, yapısı ve işlevinin tespitidir. Bu tespitte işlevsel ve bağlamsal kuramın yaklaşımlarından faydalanılmıştır. Oyunun zamanı, mekânı ve ortamı, kökbörü oyununun bağlamını oluşturmaktadır. Kırgız epik destanlarına göre kökbörü oyununun toylarda, kağan tayininden sonra ve savaş sonrasında eğlence, sınama ve yarış amaçlı oynandığı tespit edilmiştir. Kökbörü oyununun adının ve oyundaki unsurların bir benzetme aracı olarak da kullanıldığı görülmüştür. Kökbörü oyunu; Türklerin eğlence, tören ve günlük yaşamlarının bir parçası olarak çeşitli kurallar etrafında şekillenip bugünkü hâlini almış, günümüzde de oynanmaya devam eden bir oyundur.

Anahtar Kelimeler:

Kırgız destanları, oyun, bağlam, yapı, işlev., Kyrgyz epics, game, context, structıre, function.

Folklore Analysis of the Game of “Kökbörü” in Kyrgyz Epıcs

Epics, which have a important oral literature tradition are the indicators of the past roots of a nation. From epics, it is possible to find out nations’ adventure in history, lifestyle, perspectiveon world, tradition and faith. Game is the first struggling of humanity against itself and nature. It is possible to find different period characteristics, forgotten types tradition in games, which are has old as human history. The game of kökbörü, which contains ritual features and carries social norms in its name, is a horse game also being played today. The subject of this study is the determination of how kökbörü took place in Kyrgyz epics and context, structure and function of the game of kökbörü’s narrative, which is beloved in Turkic world and has has been varied while being played for centuries. In this determination, functional and contextual hypothesis’ approach is utilized. The game’s time, place and environment constitute kökbörü’s context. According to Kyrgyz epics, kökbörü was played at “toy”s, after the appointment of khagan, and post-war, for entertainment, trial and competition. It was seen that kökbörü’s name and its elements are used to draw an analogy. The game of kökbörü has been shaped within bonds of specific rules and has become its present form as a part of Turks’ entertainment, ceremony and daily life, and still being played today.

Keywords:

Kyrgyz epics, game, context, structıre, function.,

PDF

___

Aça, M. (akt.) (2004). Canıl Mırza (Abdıbalık Çorabayev Varyantı). (haz. Aynek Caynakova) Ankara: TDK Yayınları.
Akmataliyev, A. ve Kırbaşev, K. (haz.) (2007). Kırgız Destanları 3 Kocacaş Destanı. (akt. Fikret Türkmen, Gülsine Uzun ve Baki Bora Hança). Ankara: TDK Yayınları.
Aksan, D. (2016). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Aksoy, H. (2014). Çocuk Oyunlarının İşlevleri: Sarıkeçili Yörük Çocuk Oyunları. Milli Folklor, (101), s. 265-276.
Akyüz Öztokmak, Ç. (akt.) (2019). Kırgız Destanları 16 Bagış Destanı. (Anlatan: Yusuf Mamay). Ankara: TDK Yayınları.
Alimov, U. (akt.) (2013). Kırgız Destanları 11 (Kurmanbek). (haz. Murat Mukasov). (Anlatan: Kalik Aliyev). Ankara: TDK Yayınları.
And, M. (2003). Oyun ve Bügü. Türk Kültüründe Oyun Kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Arvas, A. (haz.) (2019). Kırgız Destanları 17 Kurmanbek Destanı Sarıkunan Varyantı. (Anlatan: Sagımbek Dıykanbayev (Sarıkunan). Ankara: TDK Yayınları.
Bang, W. ve Arat, R. R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
Bascom, W. R. (2014). Folklorun Dört İşlevi. (çev. Ferya Çalış). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (ed. M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları. 71-86.
Bayat, F. (2013). Oğuz Destan Dünyası, Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. Ötüken Neşriyat. Beydili, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
Caynakova, A. (haz.) (2004). Canıl Mırza (Abdıbalık Çorabayev Varyantı). (akt. Mehmet Aça). Ankara: TDK Yayınları.
Caillois, R. (2001). Man, Play and Games. Chicago: University of Illinois Press.
Çay, A. M. (1991). Türk Ergenekon Bayramı Nevrûz (İlâveli Dördüncü Baskı). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Çelepi, M. S. (2017). Türk Kültür Evreninde Toy Denizli Örneği. Konya: Kömen Yayınları.
Çobanoğlu, Ö. (2000). Yapısal ve İşlevsel Bakımdan Geleneksel Bayramlar Bağlamında Nevruz ve Hıdırellez. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, (1), 51- 59.
Çobanoğlu, Ö. (2008). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
Gözaydın, N. (2002). Türk Halk Oyunları. İstanbul: Paradigma.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü-Etimolojik Sözlük Denemesi I (A-N). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
Güven, Ö. (1992). Türklerde Spor Kültürü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Huizinga, J. (2013). Homo Ludens, Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme. (çev. Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
İnayet, A. (akt.) (2017). Kırgız Destanları 15 Manas Destanı Cusup Mamay Varyantı. Ankara: TDK Yayınları.
Kaya, D. (2005). Kırgızlar’ın Millî Oyunu Kökbörü. İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı Makaleler, s. 303-313.
Köprülü, F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Mukasov, M. (haz.) (2013). Kırgız Destanları 11 (Kurmanbek), (akt. Ulanbek Alimov). (Anlatan: Kalık Akiyev). Ankara: TDK Yayınları.
Malinowski, B. (2020). Bilimsel Bir Kültür Teorisi. (çev. Hüseyin Portakal), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Orozova, G. ve Akmataliev, A. (haz.) (2010). Kırgız Destanları 8 (Kız Darıyka), (Anlatan: Kadirkul Alimanov), (akt. Fikret Türkmen). Ankara: TDK Yayınları.
Ögel, B. (1971). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi. (Cilt: I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi. (Cilt: II). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ögel, B. (2001). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı.
Örnek, V. S. (2000). Türk Halk Bilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özdemir, N. (1999). Eğlence Kavramı ve Hıdırellez Kutlamaları. Milli Folklor, 6(42), 31-38.
Özdemir, N. (2006). Türk Çocuk Oyunları. Cilt I, Ankara: Akçağ Yayınları.
Özhan, M. ve Muradoğlu, M. (1997). Türk Cumhuriyetlerinde Çocuk Oyunları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sarı, İ. (2017). Türk Tarihinde Bozkurt. Antalya: Nokta E-Book Publishing Yayınları.
Şener, S. (2006). Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi. Ankara: Dost Yayınları.
Türkmen, F.-vd. (akt.) (2007). Kırgız Destanları 3 Kocacaş Destanı. (haz. Abdılcan Akmataliyev ve Keneş Kırbaşev). Ankara: TDK Yayınları.
Türker, F. (akt.) (2010). Kırgız Destanları 8 (Kız Darıyka). (haz. Gülbara Orozova ve Abdıldacan Akmataliyev). (Anlatan: Kadirkul Alimanov). Ankara: TDK Yayınları.
Türkmen, M. (2020). Türkistan’ın Kadim Bir Atlı Oyunu: Kök-Börü. Sporda Bilimsel ve Akademik Yaklaşımlar 6. Ankara: Gece Kitaplığı.
Tüzün, A. (haz.) (2010). Türk Dünyasında Ortak Sporlar. Ankara: T. C. Başbakanlığı, Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Yayınları.
Togan, Z. V. (2002). Bozkurt Efsanesi. Türkler Ansiklopedisi. (Cilt. III, s. 981-985). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Uygur, H. K. (2019). Hayvan Benzetmecelerine Dayalı Deve Oyunlarına Dair Bir Değerlendirme. SUTAD, (47), 145-161.
Yıldız, D. (2002). Çağlarboyu Türkler’de Spor. İstanbul: Telebasım Yayıncılık.
Ziya Gökalp. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Güneş Matbaacılık.
İnternet Kaynakları
URL 1: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. “Oyun” kavramı. https://sozluk.gov.tr/, [Erişim tarihi: 22.05.2022].
URL 2: Manas Gazete (2017). https://manas.edu.kg/gazete/57_sayi_tr.pdf, [Erişim tarihi: 20.20.2022].
URL 3: Türk Dil Kurumu Sözlükleri. “Ödül” kavramı. https://sozluk.gov.tr/ , [Erişim tarihi: 22.08.2022.