Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Çevirilerinde Dil Bilgisel Eşdeğerlik ve Anlam Kayıpları: -(I)ş- Biçim Birimi

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), 11. yüzyıl Türk dilinin söz varlığını temel alan Türkçe-Arapça çeviri bir sözlüktür. Çeviri eyleminin amacı iki dil arasında eşdeğerlilik sağlamaktır. Çeviride eşdeğerlik sağlamak ise oldukça güçtür. Arapça ve Türkçenin hem dilsel hem de kültürel açıdan oldukça farklı olması DLT’de kimi dil bilgisel kategorilerin Arapçaya aktarılmasında birtakım eşdeğerlik sorunları ve anlam kayıplarının yaşanmasına neden olmuştur. Karahanlı Türkçesinde –(I)ş- biçim biriminin işaretlediği başta işteşlik ve diğer farklı işlevlerinin Arapçada bire bir “dil bilgisel eşdeğer” karşılığı yoktur. Bu durum Türkçede farklı olay tiplerini işaretleyen –(I)ş- biçim biriminin dil bilgisel işlevlerinin kaybolmasına ve yanlış şekilde hedef dilin işlevlerinin kopyalanmasına neden olmuştur. Bu, –(I)ş- biçim biriminin işlevlerinin belirlenmesini güçleştirmiş ve yanlış aktarılmasına neden olmuştur. DLT’nin ikincil çevirilerinde (Arapça-Türkiye Türkçesi) orijinal metin ve dilden hareket edilmediğinden anlam kayıplarının katlandığı, dil bilgisel eşdeğerliğin sağlanması bir yana Arapça dil bilgisel kategorilerin aktarılmasına ve –(I)ş- biçim biriminin işlevlerinin yanlış betimlenmesine neden olduğu görülmektedir. Bu çalışmada DLT ve çevirilerinde –(I)ş- biçim biriminin işlevlerinin çevirisinde yaşanan anlam kayıpları ve eşdeğerlik sorunu üzerinde durulmuştur. DLT ve çevirilerinde –(I)ş- biçim biriminin dil bilgisel eşdeğerliğinin sağlanamadığı ve çeşitli kayıplara maruz kaldığı ileri sürülmüştür. Dilsel köken ve kültür ortaklığının eşdeğerliğin sağlanmasını kolaylaştırdığı dikkate alınarak dil bilgisel eşdeğerliğin Karahanlı Türkçesinden Türkiye Türkçesine “dil içi çeviri” yapılarak belirlenebileceği ileri sürülmüş; –(I)ş- biçim biriminin biçim-söz dizimsel yaklaşımlarla bazı dil bilgisel işlevleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Dîvânu Lugâti’t-Türk, eşdeğerlik, dil bilgisel eşdeğerlik, anlam kayıpları, -(I)ş- biçim birimi.

Grammatical Equivalence and Losses in Dîvânu Lugâti't-Türk and its Secondary Translations: -(I)ş- Morpheme

Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT) is a Turkish-Arabic bilingual translation dictionary based on the vocabulary of the 11th century Turkish language. The purpose of translation is to provide equivalence between the two languages. It is very difficult to provide equivalence in translation. The fact that Arabic and Turkish are quite different both linguistically and culturally caused some equivalence problems and loss of meaning in the transfer of some grammatical categories to Arabic in DLT. In Karakhanid Turkish, there is no one-to-one "grammatical equivalent" in Arabic for the -(I)ş- morpheme. This situation caused the grammatical functions of the -(I)ş- morpheme, which marks different event types in Turkish, to be lost and the functions of the target language to be copied incorrectly. This made it difficult to determine the functions of the -(I)ş- morpheme and caused it to be transferred incorrectly. In the secondary translations of the DLT (Arabic-Turkey Turkish), it is seen that since the original text and language are not used, the loss of meaning is multiplied, it causes the transfer of grammatical categories in Arabic, let alone ensuring grammatical equivalence, and the misdescription of the functions of the -(I)ş- morpheme. In this study, the loss of meaning and equivalence problem experienced in the translation of the functions of the -(I)ş- morpheme in DLT and its translations are emphasized. It has been argued that the grammatical equivalence of the -(I)ş- morpheme in DLT and its translations cannot be achieved and is subject to various losses. Considering that linguistic origin and cultural partnership facilitates equivalence, it has been suggested that grammatical equivalence can be determined by "intralingual translation" from Karakhanid Turkish to Turkey Turkish, and some grammatical functions of the -(I)ş- morpheme were determined with morpho-syntactic approaches.

Keywords:

Dîvânu Lugâti, equivalence, grammatical equivalence, meaning losses, -(I)ş- morpheme.,

PDF

___

Baker, M.(1992). In Other Words. A Coursebook on Translation. Amsterdam: Routledge.
Bassnett, S. (2013). Translation studies. Amsterdam: Routledge.
Boztaş, İ. (1993). Çeviri, Çevirmen, Dilbilim İlişkisi, Çeviride Eşdeğerlik ve Kayıplar. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 55-65.
Catford, J. C. (1965). A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford University Press.
Çiftli, Murat (2019). Fiilin Çatısına İlişkin Arapça ve Türkçe Kavramların Karşılaştırılması. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi, 5(2), 1335-1365.
Demirekin, M. (2014).Çeviriyorum. Türkçede Çeviri Sorunları ve Eşdeğerlik. Konya: Eğitim.
Demirezen, M. (1991). Çeviride Kayıplar Sorunu. Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, 1, 115-128.
Demirezen, M. (1993). Çeviride Eşdeğerlik Sorunu. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(1), 221-230.
Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
Doğan, N. (2016). Türkçede Orta Çatı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 195-206.
Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri Fiil. Ankara: Akçağ Yayınları.
Erdal, M. (2004). Old Turkic Word Formation. Wiesbaden: Harrassowitz.
Erten, A. (1993). Çeviri Ediminde Kayıplar Sorunu. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10(1).
Evan, N. (2008). R Reciprocal constructions: Towards a Structural Typology. Ekkehard König and Volker Gast (Eds.), Reciprocals and Reflexives: Theoretical and Typological Explorations Berlin: Mouton de Gruyter, p. 33-104.
Gürçağlar, Ş. T. (2022). Çevirinin ABC’si. İstanbul: Say Yay.
Göktürk, A. (2022). Çeviri: Dillerin Dili. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge, Sanat, Kültür.
Haspelmath, M. & Hartmann, I. (2015). Comparing verbal Valency Across Languages. In Andrej Malchukov & Bernard Comrie (eds.), Valency Classes in the World’s Languages, Berlin: De Gruyter Mouton, s. 41–71.
Haspelmath, M. & Müller-Bardey, T. (2004). Valency Change. In Geert E. Booij, Christian Lehmann, Joachim Mugdan, Stavros Skopeteas & Wolfgang Kesselheim (eds.), Morphology: An International Handbook on Inflection and Word-Formation, vol. 2, Berlin: Walter de Gruyter, s. 1130–1145.
Inglese, G. (2022). Towards a typology of Middle Voice Systems. Linguistic Typology, 26(3), 489-531.
Jakobson, R. (1959/2021) On linguistic Aspects of Translation. Lawrence Venuti (ed.), The Translation Studies Reader. London and New York: Routledge. 156–62.
Kâşgarlı Mahmud (2013). Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri-Dizin). (Haz. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kâşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti‟t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). (Haz. Ahmet B. Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Kâşgarlı Mahmud (2017). Dîvânü Lugâti’t-Türk (İnceleme-Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Kemmer, S. (1993). The Middle Voice. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.
Koller, W. (1995). The Concept Of Equivalence and the Object of Translation Studies. Target, 7(2), 191–222.
König, E. & V. Gast (2008). Reciprocity and Reflexivity – Description, Typology and Theory. Reciprocals and Reflexives: Theoretical and Cross-linguistic Explorations. Trends in Linguistics, Berlin: de Gruyter Mouton, 1-31. Ladmiral, J.R. (2012). Genel Çeviribilim Sorunları. İçinde Çeviri Seçkisi-Çeviri(bilim) Nedir? (haz. Mehmet Rifat). İstanbul: Sel Yayınları, s. 137-148.
Levin, B. (1993). English Verbs Classes and Alternations, USA: Chicago Universty Press.
Lichtenberk, F. (1985). Multiple Uses of Reciprocal Constructions. Australian Journal of Linguistics, 5(1), 19–41. Lyons, J. (1968). Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
Mahmūd al-Kāšγarī (1982). Compendium of the Turkic Dialect (Dīwān Luγāt at-Turk) (Part I). (Edited and Traslated by Robert Dankoff and James Kelly). Harvard: Harvard Universty Printing Office.
Mahmûd el-Kâşgarî (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (Haz. Mustafa S. Kaçalin), İstanbul: Kabalcı yayınları.
Malchukov, A. (2015). Valency Classes and Alternations: Parameters of Variation. Valency Classes in the World’s Languages, Vol. 1, Berlin: De Gruyter Mouton, s. 73–130.
Majid, A. vd. (2011). The Semantics of Reciprocal Constructions Across Languages: An extensional approach. Nicholas Evans, Alice Gaby, Stephen C. Levinson and Asifa Majid (Eds.), Reciprocals and Semantic Typology (p. 29-60). Amsterdam: Jhon Benjamins.
Munday, J. vd. (2020). Munday, J. (2016). Introducing Translation Studies: Theories and Applications. Routledge.
Musaoğlu, M. (2003). Türkçede Çeviri ve Aktarma. Bilig, (24), 1-22.
Nedjalkov, I. V. and Nedjalkov, V. P. (2007c). Reciprocals, Sociatives, Comitatives and Assistives in Yakut. İçinde, Nedjalkov (Edt.), Reciprocal Construction, (p. 1095-1162). Amsterdam: John Benjamins.
Nedjalkov, V. P. (2007a). Overview of the Research. Definitions of Terms, Framework, and Related Issues. İçinde Reciprocal Constructions, (p. 3-114). Amsterdam: John Benjamins.
Nedjalkov, V. P. (2007b). Polysemy of Recipocal Markers. Reciprocal Constructions, (p. 231-334). Amsterdam: John Benjamins.
Nedjalkov, V. P. (2007d). Reciprocals, Assistives and Plural in Kirghiz. İçinde Nedjalkov (Edt.), Reciprocal Construction, (p. 1163-1230). Amsterdam: John Benjamins.
Nedjalkov, V. P. (ed.). 2007. Reciprocal Constructions,. Amsterdam: John Benjamins.
Nedjalkov, V. P., and Igor V. Nedjalkov (2007e) Reciprocals, sociatives and competitives in Karachai- Balkar. İçinde Nedjalkov (Edt.), Reciprocal Construction, (p. 1230-1281). Amsterdam: John Benjamins.
Nicklas N. B. (2021). Voice Syncretism, Berlin: Language Science Press.
Nida, E. (1964b/2021) ‘Principles of Correspondence’, in Lawrence Venuti (ed.) (2021), The Translation Studies Reader, (pp. 171–85). London and New York: Routledge.
Popoviç, A. (1987). Yazın Çevirisi Terimleri Sözlüğü (çev. S. Karatay-Y. Salman). İstanbul: Metis.
Stolze, R. (2020). Çeviri Kuramları- Bir Giriş (çev. Emra Büyüknisan). Runik Kitap.
Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Taylan, E. and Öztürk, B. (2017). Türkçe ve Lazcada Çatı Uyuşmazlıkları. In Kansu-Yetkiner, N. and M. Şahin (eds.) Lütfiye Oktar Armağan Kitabı (s. 93-108). Ankara: Anı Yayıncılık
Topra, Funda (2022). Divanü Lugâti’t-Türk’te İşteş Çatılı Fiillerden Yola Çıkarak Türkçede İşteşlik Kavramının Fonksiyonlar. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni bildirileri: Kâşgarlı Mahmud ve Dönemi (28-30 Mayıs 2008) (s. 683-706). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Vardar. B. (2001). Dilbilim Açısından Çeviri. Dilbilim Yazıları, Multilingual.
Yazıcı, M. (2005). Çeviribilim Temel Kavram ve Kuramları. Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
Yusuh Has Hacib (2005). Kutadgu Bilig (çev. Reşit Rahmeti Arat). İstanbul: Kabalcı yayınları
Zúñiga, F. & Kittilä Seppo. (2019). Grammatical Voice. Cambridge: Cambridge University Press.