Felaketleri Yönetmek: Osmanlı Kent Yangınlarının Kullanımları (16-18. Yüzyıl)

Ateş hem bir hane gereci hem yaygın bir savaş teknolojisi ve bu itibarla, erken modern dönem şehir hayatına yönelik temel tehditlerden biriydi. Gözlemciler ve söylentiler, şehir yangınlarını bir taraftan ilahî irade ve talihsizliğe, diğer taraftan fiziksel şartlar, toplumsal hoşnutsuzluk ve gizli tertiplere yorardı. Bu iki neden grubunu birbirine bağlayan bir ilişkinin ve yangınla kundakçılık söylentileri arasında birbirini karşılıklı olarak pekiştiren bir etkinin varlığını ele alan bu yazı, Osmanlı şehir yangınlarının askerî, dinî, iktisadî ve siyasî bağlamlarını, ne işe yaradıklarını, çevresindeki ritüel ve ritüelleşmiş davranış biçimleriyle muhtemel mücrimlerin paylaştıkları iddia edilen beklenti ve faydaları tasnif etmeye çalışıyor. Birden çok bağlamın ortak paydası olması dolayısıyla, yangının şehir siyasetine içkin bir aktör ve çokanlamlı bir işaret olarak toplumsal açıdan tanındığını ve yorumlandığını göstermeyi hedefliyor.

Governing Disasters: The Uses of Ottoman Urban Fires (16th-18th centuries)

Fire was both a domestic utility, a prevalent war technology and, by the same token, one of the major threats to early modern urban life. Observers and rumours used to impute urban fires to divine will and misfortune on the one hand, physical conditions, social discontent and conspiracy, on the other. Discussing the presence of a relationship linking these two sets of causes and a mutually reinforcing effect between fires and arson rumours, this article tries to classify the military, religious, economic and political contexts of Ottoman city fires, the uses to which they were put, the rituals and ritualized forms of conduct around them, together with the alleged expectations and benefits of potential perpetrators. It aims to demonstrate that being a common denominator of multiple contexts, fire was both an immanent actor of urban politics and a polysemantic sign, socially recognized and interpreted.

___

Yılmaz, Aslı. “Daire-i Adalet Kavramı Bağlamında Osmanlı Siyaset-Yönetim Düşün Geleneği”, YBAD Lisansüstü Seminer Çalışmaları, 2 (2009) (http:// yonetimbilimi.politics.ankara.edu.tr/ayilmaz.pdf).
Yıldız, Kenan. “1660 İstanbul Yangınının Sosyo-Ekonomik Tahlili”, doktora tezi, Marmara Üni, 2012.
Yeniçeri Kâtibi Hasan, Prut Seferi’ni Beyanımdır, İstanbul: İş Bankası, 2008.
Wright, M. R. Introducing Greek Philosophy, Durham: Acumen, 2009.
Weber, Max. Economy and Society, Berkeley: Uni. of California Press, 1978.
Wansbrough, John. The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation History, Oxford: Oxford Uni. Press, 1978.
von Lüdemann, Wilhelm. Stambul oder Constantinopel, Dresden: P.K. Hilscherrsche Buchhandlung, 1827.
van Creveld, Martin L. Technology and War: from 2000 B.C. to the Present, Londra: Brassey’s, 1991.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, Ankara: TTK, 1947.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları I: Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Ankara: TTK, 1944.
Thys-Şenocak, Lucienne. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler: Hadice Turhan Sultan İstanbul: Kitap, 2009.
Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789): Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi Tarihi, Feridun M. Emecen (hz.), İstanbul: TATAV, 2003.
Tancoigne, J.M. İzmir’e, Ege Adalarına ve Girit’e Seyahat, İstanbul: Büke, 2003.
Şanizade Mehmed Ataullah Efendi, Şânizâde Tarihi, Ziya Yılmazer (hz.), İstanbul: Çamlıca, 2009.
Subhi Mehmed Efendi, Subhi Tarihi, Mesut Aydıner (hz.), İstanbul: Kitabevi, 2007.
Slot, B.J. “The Fires in Istanbul of 1782 and 1784 according to Maps and Reports by Dutch Diplomatic Representatives”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5 (1976): 47-55.
Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, Nusretname, Ankara: MEB, 1966.
Sevinç, Sezim Sezer. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul’da Katolik Yapıları”, doktora tezi, İstanbul Üni., 1997.
Selanikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selanikî, İstanbul: İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi, 1989.
Saka, Necdet. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 1, “Ahmet III” maddesi.
Rycaut, Paul. The Present State of the Ottoman Empire, Londra: Little-Britain, 1668 = Ricaut, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâli Hazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl), Halil İnalcık, Ali E. Özyıldırım (çeviri), Ankara: TTK, 2012.
Rozen, Minna ve Arbel, Benjamin. “Great Fire in the Metropolis: The Istanbul Conflagration of 1569”, Mamluks and Ottomans: Studies in Honour of Michael Winter, D. J. Wasserstein and A. Ayalon (ed.) içinde 134-165. Oxon: Routledge, 2006.
Roberts, Penny. “Agencies Human and Divine: Fire in French Cities, 1520-1720”, Fear in Early Modern Society, William G. Naphy and Penny Roberts (ed.) içinde 9-27. NY: Manchester Uni. Press, 1997.
Roberts, Penny. “Arson, Conspiracy and Rumour in Early Modern Europe”, Continuity and Change, 12/1 (Mayıs 1997): 9-25.
Râşid Mehmed Efendi-Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, A. Özcan, vd (ed.), İstanbul: Klasik, 2013.
Punar, Bünyamin. “Metin, Alt-Metin ve Bağlam: Yeni Camiî Mimarî-Yazıları”, Toplumsal Tarih, 244 (Nisan 2014): 32-41.
Price, Simon. Ritüel ve İktidar, Ankara: İmge, 2004.
Poggi, Gianfranco. Modern Devletin Gelişimi: Sosyolojik bir Yaklaşım, İstanbul: İstanbul Bilgi Üni., 2001.
Pocock, J. G. A. The Machiavellian Moment, Princeton/Oxford: Princeton Uni. Press, 2003.
Piterberg, Gabriel. Osmanlı Trajedisi: Tarihyazımının Tarihle Oyunu, İstanbul: Literatür, 2005.
Peirce, Leslie. Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, İstanbul: TETTV, 1996
Parker, Geoffrey. “Early Modern Europe”, The Laws of War: Constraints on Warfare in the Western World, M. Howard, G. J. Andreopoulos, M. R. Shulman (ed.) içinde 40-58. New Haven/Londra: Yale Uni. Press, 1994.
Özerinç, Sedat Bora. “Ortaçağ Askerî Tarihinin Maddî Sınırları”, doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni., 2013.
Olson, Robert. “Jews, Janissaries, Esnaf and the Revolt of 1740 in Istanbul: Social Upheaval and Political Realignment in the Ottoman Empire”, J Economic and Social History of the Orient, 20/2 (Mayıs 1977): 185-207.
Okçuoğlu, Tarkan. “19. Yüzyılda İstanbul Camilerine Eklenen Ahşap Hünkâr Kasırları üzerine Değerlendirmeler", İstanbul Araştırmaları Yıllığı (3/2014): 129-41.
Ocak, Derya. “XVI. yy. Osmanlı Şenliklerinin Siyasal Boyutları ve Gündelik Hayata Etkileri” yüksek lisans tezi, Ankara Üni., 2006.
Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimarî, Tören ve İktidar, İstanbul: YKY, 2014.
Naima Mustafa Efendi. Naima Tarihi, İstanbul: Zuhuri Danışman, 1968.
Mustafa Reşid Çeşmi-zade. Çeşmi-zade Tarihi, İstanbul: Fetih Cemiyeti, 1993.
Murphey, Rhoads. Exploring Ottoman Sovereignty: Tradition, Image and Practice in the Ottoman Imperial Household, 1400-1800, Londra/NY: Continuum, 2008.
Murphey, Rhoads. Osmanlı’da Ordu ve Savaş, 1500-1700, İstanbul: Homer, 2007.
Mitler, Louis. “The Genoese in Galata: 1453-1682”, Int. J. Middle East Studies 10/1 (Şubat 1979): 71-91.
Mehmet Halife, Tarih-i Gilmani, Ömer Karayumak (hz.), İstanbul: Tercüman, tarihsiz.
Fear in Early Modern Society, William G. Naphy and Penny Roberts (ed.) içinde 209-23. NY: Manchester Uni. Press, 1997.
Maxwell-Stuart, P. G. “The Fear of the King is Death: James VI and the Witches of East Lothian”,
Mann, Michael. States, War and Capitalism: Studies in Political Sociology, Oxford/NY: B. Blackwell, 1988.
Machiavelli, Niccolo. Prens, İstanbul: Anahtar Kitaplar, 1994 [1515].
Law, John. “Actor Network Theory and Material Semiotics”, The New Blackwell Companion to Social Theory, Bryan Turner (ed.) içinde 141-58. Sussex: Blackwell, 2009.
Kortepeter, C. Max. Ottoman Imperialism during the Reformation: Europe and the Caucasus, NY: NY Uni. Press, 1972.
Koçu, Reşad Ekrem. İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1960.
Kırlı, Cengiz. “Kahvehaneler ve Hafiyeler”, Toplum ve Bilim 83 (1999-2000): 58-79.
Keskin, Hasan. Kuran’da Fitne Kavramı, İstanbul: Rağbet, 2003.
Karateke, Hakan. Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devletinin Son Yüzyılında Merasimler, İstanbul: Kitap, 2004.
Naskali (ed.), Tütün Kitabı içinde 56-85. İstanbul: Kitabevi, 2003.
Karaca, Ali. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği”, Emine G.
Karabekir, Kazım. Birinci Cihan Harbi C. 2, İstanbul: Emre, 2000.
Kantorowicz, Ernst H. The King’s Two Bodies: A Study in Medieval Political Theology, Princeton: Princeton Uni. Press, 1997.
Kafadar, Cemal. “Yeniçeriler ve Osmanlı Döneminde İstanbul’un Ayaktakımı: Yok Yere mi Asiydiler?”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, Baki Tezcan (ed.) içinde 135-61. İstanbul: İstanbul Bilgi Üni., 2012.
Kafadar, Cemal. Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, Berkeley: Uni. of California Press, 1995.
Jouannin, Joseph Marie. Osmanlı İmparatorluğu: Askerlik Sanatı, Örf ve Adetleri, İstanbul: And, 2000.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlılarda Cuma Selamlığı”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan içinde 459-471. İstanbul: İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 1991.
İnalcık, Halil, Quataert, Donald (ed.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2, Eren: İstanbul, 2004.
İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukuk Sisteminde Adaletin Üstünlüğü”, Adalet Kitabı, Halil İnalcık, vd. (ed.) içinde 139-87. Ankara: Kadim, 2012.
Hoca Sadeddin, Tacü’t-Tevarih, C. 2, İsmet Parmaksızoğlu (hz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1974.
Heyd, Uriel. Studies in old Ottoman Criminal Law, V. L. Ménage (ed.), Oxford: Oxford Univ. Press, 1973.
Hammer-Purgstall, Joseph. Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul: İkra Okusan, 1989.
Gradeva, Rossitsa. “Ottoman Policy towards Christian Church Buildings,” Etudes Balkaniques 4, (1994): 14-36.
Gezer, Ömer. “Kale ve Nefer: Habsburg Sınırında Osmanlı Askerî Gücünün Yeniden Örgütlenmesi, 1699-1715”, doktora tezi, Hacettepe Uni., 2016.
Gazali. Yöneticilere Altın Öğütler, İstanbul: Semerkand, 2009.
Finkel, Caroline. Osman’s Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923, Londra: John Murray, 2005.
Finkel, Caroline. The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606, Viyana: VWGÖ, 1988.
Esad Efendi. Üss-i Zafer (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair), Mehmet Arslan (hz.), İstanbul: Kitabevi, 2005.
Eldem, Edhem. French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Leiden: Brill, 1999.
Eco, Umberto. “Yorum ve Tarih”, Yorum ve Aşırı Yorum içinde 33-53. İstanbul: Can, 1996.
Divitçioğlu, Sencer. "’Oyun Teorisi’ Bağlamında Celâli İsyanları (1596-1611)”, Kebikeç 7-8 (1999): 5-11.
Deval, Charles. Deux Année a Constantinople et en Morée (1825-1826), Londra/Paris: R.G. Jones/Nepveu, 1828.
Dervişefendizade Derviş Mustafa Efendi. 1782 Yılı Yangınları, Hüsamettin Aksu (hz.),İstanbul: İletişim, 1994.
Dernschwam, Hans. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Mersin: Kültür Bakanlığı, 1992.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde-i Vekayiat, Ankara: TTK, 1995.
de Forbin, Louis Nicolas Philippe Auguste. Voyage dans le Levant en 1817-1818, Paris: L’Imprimerie Royale, 1819.
de Busbecq, Ogier Ghiselin. The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq, Oxford: Clarendon Press, 1968.
de Amicis, Edmondo. İstanbul, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1986.
Davey, Richard. The Sultan and His Subjects, Londra: Chapman and Hall, 1897.
Darling, Linda T. “Political Change and Political Discourse in the Early Modern Mediterranean World”, J Interdisciplinary History 38/4 (Nisan 2008): 505-531.
Coster, Will. “Fear and Friction in Urban Communities during the English Civil War”, Fear in Early Modern Society, William G. Naphy and Penny Roberts (ed.) içinde 100-117. NY: Manchester Uni. Press, 1997.
Comte Andreossy. Constantinople et le Bosphore de Thrace, Paris: M. le Comte, 1828.
Brummett, Palmira. “Classifying Ottoman Mutiny”, Turkish Studies Association Bulletin, 22/1 (Bahar 1988): 91-107.
Braudel, Fernand. Maddî Uygarlık: Ekonomi ve Kapitalizm, Ankara: Gece, 1993.
Ben-Bassat, Yuval. Petitioning the Sultan: Protests and Justice in Late Ottoman Palestine, 1865-1908, Londra/NY: Tauris, 2013.
Bareilles, Bertrand. Un Turc à Paris, 1806-1811: Relation de Voyage et de Mission de Mouhib Effendi, Ambassadeur extraordinaire du Sultan Selim III, d’après un Manuscrit Autographe, Paris: Bossard, 1920.
Barbir, Karl. “Osmanlı Görevlilerinin Mülklerinin Müsadere Edilmesi”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu: Norman Itzkowitz Armağanı, Baki Tezcan (ed.) içinde 163-74. İstanbul: İstanbul Bilgi Üni., 2012.
Baker, Ulus. “Siyasal Alanın Oluşumu Üzerine Bir Deneme”, Dolaylı Eylem içinde 13-77. İstanbul: Birikim, 2015.
Baer, Marc David. “The Great Fire of 1660 and the Islamization of Christian and Jewish Space in Istanbul”, Int. J. Middle East Stud. 36 (2004): 159–81.
Babinger, Franz. “Von Amurath zu Amurath. Vor- und Nachspiel der Schlacht bei Varna <1444>” Oriens, 3/2 (1950): 229-265.
Aykut, Ebru. “Devr-i Hürriyette İstibdat Hayaleti: 1908 Çırçır Yangını’nın Ardından İstanbul’da Kundakçılık, Söylentiler ve Asayiş”, Toplum ve Bilim, 136 (2016): 5-39.
Aykut (Türker), Ebru. “Alternative Claims on Justice and Law: Rural Arson and Poison Murder in the 19th Century Ottoman Empire”, doktora tezi, Boğaziçi Üni., 2011.
Aydoğdu, Nergiz. “Makyavelist Düşüncenin Türkiye’ye Girişi”, doktora tezi, Marmara Üni., 2008.
Ayalon, Yaron. Natural Disasters in the Ottoman Empire, Cambridge: Cambridge Uni. Press, 2015.
Aşıkpaşazade, Tevarih-i Âl-i Osman, Nihal Atsız (hz.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1985.
Arıkan, V. Sema (hz.). III. Selim’in Sırkâtibi Ahmed Efendi tarafından Tutulan Rûznâme, Ankara: TTK, 1993.
Andreosyan, Hrand D. Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi (İstanbul: İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi, 1973): 60-84 (“Tarih Dergisi” Sayı 27’den ayrı basım).
And, Metin. Kırk Gün, Kırk Gece: Eski Donanma ve Şenliklerde Seyirlik Oyunları, İstanbul: Taç, 1959.
Ali Mustafa bin Ahmet. Künhü’l-Ahbar’a Göre II. Selim, III. Murad, III. Mehmed Devirleri ve Gelibolulu Mustafa Ali, Faris Çerçi (hz.), Kayseri: Erciyes Üni., 2000.
Alderson, Anthony D. Osmanlı Hanedanının Yapısı, İstanbul: İz, 1998.
Aksan, Virginia H. “Manning a Black Sea Garrison in the 18th Century”, Mutiny and Rebellion in the Ottoman Empire, Jane Hathaway (ed.) içinde 63-72. Madison: Uni. of Wisconsin, 2004.
Ahmet Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983.
Agamben, Giorgio. State of Exception, Chicago: Uni. of Chicago Press, 2005.
Abou-El-Haj, Rıfaat Ali. Modern Devletin Doğası, Ankara: İmge, 2000.
Abou-El-Haj, Rıfaat Ali. The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, İstanbul: Nederlands Historisch-Archaelogisch Instituut, 1984.