Celâliler ve üç evliya çelebi

Bu makalede Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’’nde Celâlilerin nasıl değerlendirildiği incelenecektir. Evliya Çelebi onyedinci yüzyılda Osmanlı’’nın Anadolu vilayetlerinde isyan eden ve eşkıyalık yapan kimi Celâli liderleri üzerine uzun değerlendirmeler kaleme almış, ilginç ayrıntılar vermiştir. Ancak bu değerlendirmeler birinden diğerine büyük farklılıklar gösterir. Bazı Celâli Şahsiyetlerine karşı daha sempatik yaklaşırken, diğerlerine karşı daha olumsuz ve lanetleyici sert bir dil kullanır. Bu çalışma, Evliya’’nın anlatılarındaki bu farklılıkları öncelikle kendisinin zaman zaman söz konusu Celâli lideri paşalardan bazılarının hizmetinde bulunmuş olmasıyla açıklamaktadır. Bir başka muhtemel faktör ise, yer yer devlete hizmet/ihanet söylemi kullansa da, esasen kendisinin onyedinci yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’’nun yönetici sınıfı içinde keskinleşen güç mücadeleleri ve hizipleşmelerin her zaman dışında kalamasa da, esasen onların ötesindeki ““müsahip/nedim”” konumudur.

Three Evliya Çelebis on the Celâlis

This article examines Evliya Çelebi’’s treatment of the Celâlis in his Seyahatnâme. Evliya writes in lengths about certain Celâli figures that rebelled and engaged in banditry in seventeenth century Ottoman Asiatic provinces, providing interesting details and developing diverse arguments. He treats some of them sympathetically while condemning others by a sharp negative language. This study argues that these diverse accounts of the Celâlis in Evliya’’s book might be accounted for primarily by the fact that he, at times, happened to be at the service of some of these Celâli leaders. The other possible reason would be that with his position as ““müsahip/nedim”” at the service of various vizier Pashas, he was essentially beyond and above the factional conflicts within the imperial ruling elite during the seventeenth century. However, most of the times, he does not hesitate using a sharp language condemning certain Celâlis and their brigand-like acts from the point of view of the state benefit as treason.

___

Akdaş, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celâli İsyanları, Barış Yayınevi, Ankara, 1999.

Barkey, Karen, Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization, Cornell University Press, New York, 1994.

Bruinessen, Martin van ve Boeschoten, Hendrik, Evliya Çelebi Diyarbekir’’de, Çev. Tansel Güney, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.

Dankoff, Robert, Seyyah-ı Âlem Evliya Çelebi’’nin Dünyaya Bakışı, Çev. Müfit Günay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), 1. Kitap, Robert

Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı (haz.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), 2. Kitap, Zekeriya

Kurşun, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Daşlı (haz.), (2. Baskı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), 3. Kitap, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı (haz.), (2. Baskı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 307 Numaralğ Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), 5. Kitap, Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve İbrahim Sezgin (haz.), (2. Baskı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir: Kaynaklara Giriş, (3. Baskı), Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.

Griswold, William J., Anadolu’’da Büyük İsyan: 1591-1611, (2. Baskı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002.

Günay, Vehbi, ““Evliya Çelebi’’nin Gözlemlerine Göre Anadolu’’da Eşkıyalık ve Celâliler””, Evliya Çelebi ve Seyahatnâme içinde, Nuran Tezcan ve Kadir Atlansoy (yay.haz.), Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, Mersin, 2002, s. 135-153.

İnalcık, Halil, ““Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire: 1600-1700””, Archivum Ottomanicum, 6, 1980, s. 283-337.

Naîmâ Mustafa Efendi, Tarih-i Naîmâ (Ravzatü’’l-Hüseyin Fî Hulâsati Ahbâri’’l-Hâfikayn), Cilt 2, Mehmet İpşirli (haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

Naîmâ Mustafa Efendi, Tarih-i Naîmâ (Ravzatü’’l-Hüseyin Fî Hulâsati Ahbâri’’l-Hâfikayn), Cilt 3, Mehmet İpşirli (haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

Özel, Oktay, ““The Reign of Violence: The Celalis c. 1550-1700””, The Ottoman World, Christine Woodhead (der.), Routledge, New York, 2012 içinde, s. 184-202.

Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, cilt 2, Bekir Sıtkı Baykal (haz.), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.

Piterberg, Gabriel, An Ottoman Tragedy: History and Historiography At Play, University of California Press, Berkeley, 2003.

Piterberg, Gabriel, ““Abaza Mehmet Paşa’’nın Ayaklanması: On Yedinci Yüzyılda Tarihçilik ve Osmanlı Devleti””, Osmanlı İmparatorluğu’’nda İsyan ve Ayaklanma içinde, Jane Hathaway (der.), çev. Deniz Berktay, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2007, s. 25-42.

Solak-zade Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zade Tarihi, cilt 2, Vahid Çabuk (haz.), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.

Tezcan, Baki, ““’’Genç’’ Osman Neden Tahttan İndirildi? Osmanlı Tarih Yazımında Bir Yolculuk””, Osmanlı İmparatorluğu’’nda İsyan ve Ayaklanma içinde, Jane Hathaway (der.), çev. Deniz Berktay, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2007, s. 43-78.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III. Cilt I. Kısım: II. Selim’’in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar, (6. Baskı), TTK Basımevi, Ankara, 2003.

Yılmazer, Ziya, Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul, 1990.