Celâliliğin Türkmen Cephesi: 17. Yüzyıl Anadolu kırsalında Türkmen voyvodası ve Türkmen

Konar-göçer Türkmen aşiretleri Osmanlı Anadolu’su kırsal toplumunun dinamik ve hareketli unsurlarıydı. Osmanlı yönetimi Türkmen voyvodası aracılığıyla bu toplulukları kontrol edip onlardan etkin bir şekilde yararlanmaya çalıştı. Türkmen voyvodalığı, büyük mücadelelere konu olan, özellikle 17. yüzyılın rağbet gören mansıplarından birisiydi. Öte yandan, bu yüzyılda kimi durumlarda Türkmen voyvodalığı ile Celâli reisliğinin aynı bünyede vücut bulduğu görülmektedir. Bu minvalde Celâlilik Türkmen voyvodalığı üzerinden Anadolu kırsalını etkisi altına almaktaydı. Türkmenler ile Türkmen voyvodası arasındaki ilişki ise genellikle ikircikliydi. Türkmenler, çoğu kez, voyvodalarının tahakkümünden mağdur olsalar da pek çok durumda Abaza Hasan Paşa gibi Celâli Türkmen voyvodalarına askeri destek vermekten geri kalmıyorlardı. Zira Türkmenler Celâli çetelerinin ana insan kaynağıydılar.

Turcoman dimension of the Celaliism: Türkmen voyvodası and the turcomans in seventeenth century-Anatolian countryside

Semi-nomadic Turcoman tribes were the dynamic and mobile elements of the Ottoman Anatolian provincial society. The Ottoman government tried to control and efficiently benefited from these elements through Türkmen voyvodası. Türkmen voyvodalığı was one of the most desirable posts of the seventeenth century, which was a subject of great struggles. On the other hand, it is seen that Türkmen voyvodalığı overlapped with the Celali leadership in some cases in the seventeenth century. In this context, the Celali banditry particularly penetrated into the Anatolian countryside through Türkmen voyvodalığı. The relations between the Turcomans and Türkmen voyvodası was generally ambiavelent. Although the Turcomans often suffered from the oppression by their voyvodas, they did provide with military support for the Celali Türkmen voyvodas like Abaza Hasan Pasha in many cases. This was mainly because of the fact that the Turcomans constituted the main human source of the Celali bands.

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi

Maliyeden Müdevver Defterler no: 6145, 6159, 6268, 7275, 7392.

İbnü’l Emin Tasnifi:

Dâhiliye no: 6/547.

Saray Muhasebesi no: 12/1235, 1258/1.

Şikayet no: 2/110, 1/74.

Maliye no: 5/331, 3210

Topkapı Sarayı Arşivleri:

Maliye Defteri no: 1328, 4166.

Divân-ı Hümâyun Baş Muhasebe Defterleri no: 207, 197.

Yayınlanmış Arşiv Kaynakları

Altınay, Ahmet Refik ( 1987). Anadolu’da Türk Aşiretleri (H.900-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.

Gökçen, İbrahim (1946). 16. ve 17. Asır Sicillerine göre Saruhan’da Yörük ve Türkmenler. İstanbul: Maarifet Basımevi.

Su, Kamil (1938). Balıkesir Civarında Yürük ve Türkmenler. İstanbul: Balıkesir HalkeviYayınları.

Uluçay, Çağatay (1944). XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketeleri. Manisa: CHP Halkevi.

Birincil Kaynaklar

Defterdar Sarı Mehmed Paşa (1995). Zübde-i Vekayiât. ed. Dr. Abdulkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli (2001). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdad 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), cild.V, ed.Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

--- (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), cild.I, ed. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

--- (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), cild.II, ed. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları.

--- (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini), cild.III, ed. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

--- (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmalarının Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini), ed. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, cild. IX, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Gelibolulu Mustafa’ Âlî (1997). Mevâ’ıdü’n-Nefais Fî-Kavâ’ıdi’l-Mecâlis, ed. Prof. Dr. Mehmet Şeker. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Hasanbeyzade, Ahmed (2004). Hasan Bey-zâde Târihi, ed. Şevki Nezihi Aykut, 3 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Hırzü’l-Mülük (1988). Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar (Kitab-ı Müstetab, Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’i’l Mü’minîn, Hırzü’l Mülük ), ed. Yaşar Yücel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Hüseyin Tuğî (2010). Musibetnâme, ed.Şevki Nezihi Aykut. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

İsâ-zâde Tarihi (1996). ed. Ziya Yılmazer. İstanbul: istanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.

Katib Çelebi (1286-1287). Fezleke, I-II. İstanbul.

--- (2009). Fezleketü’t-Tevârîh, ed. Prof.Dr. Seyyid Muhammed es-Seyyid. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Naîmâ Mustafa Efendi (2007). Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l- Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l- Hâfikayn), cild. I-II-III-IV, ed. Mehmet İpşirli. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa (1928). Silahdar Tarihi, cild. I-II, İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.

Topçular Kâtibi ‘Abdülkadir (Kadrî) Efendi Tarihi (2003). cild. I-II, ed. Doç. Dr. Ziya Yılmazer, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

İkincil Kaynaklar

Abou-El-Haj, Rifa’at Ali (2000). Modern Devletin Doğası, çev. Oktay Özel-Canay Şahin. Ankara: İmge Kitabevi.

Abu-Husayn, Abdul-Rahim (1985). Provincial Leaderships in Syria, 1576-1650. Beirut: American University of Beirut.

Akdağ, Mustafa “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, cild.4, no: 6-7.

--- (1947). “Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu”, Ankara Üniversitesi Dil veTarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cild. 5, No: 3.

--- (1963a). Celâlî İsyanları (1550-1603). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

--- (1963b). Büyük Celâli Karışıklıklarının Başlaması. Erzurum.

--- (2010). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Andreasyan, Hrand D. (1964). Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619. İstanbul: Baha Matbaası.

Barkey, Karen (1994). Bandits and Bureaucrats (The Ottoman Route to State Centralization). New York: Cornell University Press.

Canbakal, Hülya (2007). Antep: Society and Politics in an Ottoman Town. Leiden-Boston: Brill Cezar, Mustafa (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul.

Darling, Linda T. (1996). Revenue-Raising and Legitimacy (Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660). Leiden-New York-Köln: E.J. Brill.

Faroqhi, Suraiya (1981).”Onyedinci Yüzyılın İkinci Yarısında Devecilik ve Anadolu Göçebeleri (Danişmedli Mukataası)”, IX. Türk Tarih Kongresi, II. cild.

--- (1982).”Camels, Wagons, and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, International Journal of Middle East Studies, vol. 14.

--- (1987). “Political Tensions in the Anatolian Countryside Around 1600 - An Attempt at Interpretation”, Turkische Miszellen. Robert Anhegger Festschrift. Armağanı, Melanges, ed. J.L Bacque Grammont, Barbara Flemming, Macit Gökberk, İlber Ortaylı, İstanbul.

Finkel, Caroline (2006). Osman’s Dream. New York: Basic Books.

Göçer, Lütfi (1964). XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları.

Greenwood, Antony W. (1988). Istanbul’s Meat Provisioning: A Study of the Celepkeşan System, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Chicago.

Griswold,William J. (1988). The Great Anatolian Rebellion 1000-1020/1591-1611. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.

Gündüz, Tufan (2005). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

--- (2005). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

--- (2007). Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640), 2. ed. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

--- (2009). “Osmanlı Devleti’nde Konar-Göçer Raiyyete Dair”, Bozkırın Efendileri-Türkmenler Üzerine Makaleler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.

Imber, Colin (2002). The Ottoman Empire 1300-1650. New York: Palgrave Macmillan.

İnalcık, Halil (1965). “Adaletnameler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, II-3/4. Türk Tarih Kurumu

--- (1975). “The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-Armes in the Middle East”, War, Technology and Society in the Middle East, ed. V.J.Parry and M.E.Yapp. London: Oxford University Press.

--- (1980). “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700”, Archivum Ottomanicum, VI. Peeters-Leuven.

--- (2000). The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600. London: Phoenix.

Jennings, Ronald (1980). “Firearms, Bandits, and Gun-Control: Some Evidence on Ottoman Policy Towards Firearms in the Possession of Reaya, From Judicial Records of Kayseri, 1600-1627”, Archivum Ottomanicum, 6 .

Kasaba, Reşat (2009). A Moveable Empire. Seattle and London: University of Washington Press.

Khoury, Dina Rızk (2006). “Ottoman Centre versus Provincial Power-holders”, The Cambridge History of Turkey, 3. cild, ed. Suraiya Faroqhi.New York: Cambridge University Press,

--- (1997). State and Provincial Society in the Ottoman Empire (Mosul, 1540-1834). Cambridge: Cambridge University Press.

Kunt, İ. Metin (1977). “Derviş Mehmed Paşa, Vezir and Entrepreneur: A Study in Ottoman Political-Economic Theory and Practice”, Turcica Revue D’etudes Turques, Tome IX/1.

Lindner, Rudi Paul (1983). Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia. Bloomington: Indiana University.

Murphey, Rhoads (1979). The Functioning of the Ottoman Army Under Murad IV (1623- 1639/1032-1049): Key to the Understanding of the Relationship Between Center and Periphery in the Seventeenth Century Turkey . Basılmamış Doktora Tezi, University of Chicago.

--- (1984).”Some Features of Nomadism in the Ottoman Empire: A Survey Based On Tribal Census And Judicial Appeal Documentation From Archives In Istanbul And Damascus”, Journal of Turkish Studies, Cild. 8.

--- (1987). Regional Structure in the Ottoman Economy. Göttingen: Otto Harrasowitz Wiesbaden.

--- (1999). Ottoman Warfare 1500-1700. London: UCL Press. Orhonlu, Cengiz (1963). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretleri İskan Teşebbüsü (1691-1696). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.

--- (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin iskânı. İstanbul: Eren Yayıncılık.

Özel, Oktay (2011). “The Reign of Violence: the Celalis (c.1550-1570)”, The Ottoman World, ed. Christine Woodhead, London: Routledge.

Planhol, de Xavier (1959). “ Geographic Politique et nomadisme en Anatolia”, in Revue Internationale des Sciences sociales, XI.

Rafeq, Abdul-Karim (1976). “The Revolt of Ali Pasha Janbulad (1605-1607) in the Contemporary Arabic Sources and its Significance”. VIII. Türk Tarih Kongresi. Cild.III. Ankara 11-15 Ekim.

--- (1977). “Changes in the Relationship between the Ottoman Central Administration and the Syrian Provinces from the Sixteenth to the Eighteenth Centuries”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, ed. Thomas Naff and Roger Owen, Southern Illinois University Press.

Salzmann, Philip Carl (1974).”Tribal Chiefs as Middlemen: The Politics of Encapsulation in the Middle East”, Anthroplogical Quarterly, cild. 47, No.2 (Apr).

Sami, Şemseddin (1318). Kamus-ı Türkî, İkdam matbaası, İstanbul.

Saydam, Abdullah (2009).”Sultanın Özel Statüye Sahip Tebaası: Konar-Göçerler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, no:20, Aralık.

Shaw,Stanford J. (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol:I Empire of the Gazis (The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808), Cambridge University Press.

Selçuk, Havva (2008). “Kayseri ve Çevresinde Bulunan Türkmen Oymaklarnn Yerleşik Halkla Münasebetleri”, Osmanlı’dan Cumhuriyete Yörükler ve Türkmenler, editors Hayati Beşirli – İbrahim Erdal. Ankara: Phoenix Yayınevi.

Soyudoğan, Muhsin (2006). “Devlet ve Eşkıya İlişkileri Bağlamında Ayntab ve Çevresinde Aşiret Eşkıyalığı”, Kebikeç, no: 21.

--- (2011).”Aşiretlerin Ekonomi Politiği ya da Olağan Şiddet: Osmanlı Ayntâb’ında Aşiret Eşkıyalığı Üzerine”, Antep, ed. Mehmet Gültekin, İstanbul: İletişim Yayınevi.

Sümer, Faruk (1999). Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul:Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.

Şahin, İlhan (1980). Yeni-İl Kazası ve Yeni-İl Türkmenleri (1548-1653).Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi.

--- (2006a). “1638 Bağdat Seferinde Zahire Nakline Memur Edilen Yeniil ve Halep Türkmenleri”. Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler. İlhan Şahin. İstanbul: Eren Yayıncılık.

--- (2006b). “XVI.Asırda Halep Türkmenleri”. Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler. İlhan Şahin. İstanbul: Eren Yayıncılık.

--- (2006c). “XVI. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu Göçebelerinde Kethüdalık ve Boybeylik Müessesesi”. Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler. İlhan Şahin. İstanbul: Eren Yayıncılık.

Tanıklariyle Tarama Sözlüğü I (1943)., Türk Dil Kurumu, İstanbul Cumhuriyet Basımevi.

Taş, Hülya (2006). XVII. Yüzyılda Ankara. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Tezcan, Baki (2002).” The Military Rebellion in İstanbul: A Historiographical Journey”, International Journal of Turkish Studies, Vol.8, Spring.

--- (2010). The Second Ottoman Empire. New York: Cambridge University Press. Togan, İsenbike (1992).”Ottoman History by Inner Asian Norms”, New Approaches to State and Peasant in Ottoman History, editors Halil Berktay and Suraiya Faroqhi. London: Frank Cass&Co.Ltd.

Turan, Şerafettin (1997). Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Usta, Onur ve Özel, Oktay (2010). “Sedentarization of the Turcomans in 16th Century Cappadocia: Kayseri, 1480-1584”, Between Religion and Language: Turkish-Speaking Christians, Jews and Greek-Speaking Muslims and Catholics in the Ottoman Empire, (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 48) ed. EvangeliaBalta and Mehmet Ölmez. İstanbul: Eren Yayıncılık.

Uzun, Efkan (2008). XVII. Yüzyıl Anadolu İsyanlarının Şehirlere Yayılması; Sosyal ve Ekonomik Hayata Etkisi (1630-1655). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988a). Kapıkulu Ocakları II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

White, Sam (2008). Ecology, Climate and Crisis in the Ottoman Near East. Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Colombia.

Woods E. John (1999). The Aqqoyunlu (Clan, Confederation, Empire). Salt Lake City: The University of Utah Press.

Yıldırım, Rıza (2008). Turkomans between two Empires: The Origins of the Qizilbash Identity in Anatolia, 1447-1514. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi.