KIRIM YERLİ KAYNAKLARINA GÖRE XVIII. YÜZYILDA KIRIM HANLIĞI'NDA MEŞÂYİH MAKAMI

Altın Orda Hanlığı'nda İslâmlaşma süreci, Harezm coğrafyasının ilmi birikimi ile beslenmiştir. Altın Orda'nın ardından Kırım Hanlığı, bir yandan Cengîz ananesine bağlılığı ile Altın Orda mirasını taşırken öte yandan Osmanlı Devleti'nin himayesinde İslâm halifesine bağlı Türk-İslâm kimliğini korumuştur. Söz konusu kimliğin şekillenmesinde XIII. ve XIV. yüzyılda Türkistan'da ve Anadolu'daki sufî hareketlerin ve sonrasında Osmanlı Devleti'nin dinî ve siyasî politikalarının etkisi olmuştur. Halvetiyye tarikatı ağırlıkta olmak üzere bu coğrafyada etkin olan Celvetiyye, Kâdiriyye, Mevleviyye, Gülşeniyye, Nakşibendiyye Tarikatlarına mensup şeyhlerin varlığıyla şekillenen sûfiliğin kimliği tespit edilmeye çalışılırken öte yandan şeyhler ve mensubu bulundukları tarikatlardan yola çıkarak Kırım Hanlığı coğrafyasındaki sûfî varlığı ve hanlığın yönetiminde söz sahibi olan meşâyih sınıfı üzerinde durulacaktır.

THE OFFICE OF SHEIKHS IN THE CARIMMEAN KHANATE IN THE 19th CENTURY UNDER THE LIGHT OF CARIMMEAN RESOURCES

The scientific and intellectual knowledge, and scholars in the Khorezm region contributed very much to the Islamization process of the Golden Horde Khanate. After the Golden Horde Khanate, the Crimean Khanate, on the one hand, held on to the Golden Horde heritage and kept the traditions of Genghis Khan as well, it sustained its Turkish-Islamic identity adhered to Islam Khalif under the rule of the Ottoman State. The Sufi movements in Turkistan and Anatolia in the 18 and 19 th centuries, and the political and religious policies of the Ottoman State played some crucial roles in the formation of this identity. This study deals with the Turkis-Islamic identity formed with the supports of the Seikhs of Khalwatiyye, Jelvetiyye, Qadiriyya, Mevleviyye, Gulsheniyye, Naqshbandiyye cults. The study also dwells on the roles the sufi philosophy and the office of Seikhs played in the administrative body of the Khanate.

PDF

___

ABDURRAHMAN CÂMÎ, Evliya Menkıbeleri, Tercüme ve Şerh: Lâmiî Çelebi, Haz. Süleyman Uludağ-Musrafa Kara, İstanbul 2011.
ABDÜLGAFFAR KIRIMÎ, Umdetü'l-Ahbâr, Transkript: Derya Derin Paşaoğlu, Kazan 2014.
ASLANAPA, Oktay, "Kırım Türk Eserleri", Sanatı, Tarihi, Edebiyatı ve Musikisiyle Kırım, Editör: Oktay Aslanapa, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2003.
AŞKAR, Mustafa, "Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye'nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,C: XXXIX, S.1, Ankara 1999, s. 535-563.
AYHÜN, Erşahin Ahmet, Kırım Hanlığı ve Çöküş Sebepleri, İstanbul 2014.
BIYIK, Ömer, Kırım'ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi [1600-1774], İstanbul 2014.
BURSALI MEHMED TAHİR, Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri, Haz. Mehmet Sarı, Ankara 1990.
CEBECİOĞLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997.
DEMİR, Uğur, Târîh-i Mehmed Giray (Değerlendirme-Çeviri-Metin), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Tezi), İstanbul 2006.
DERİN PAŞAOĞLU, Derya, "Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Rektemür ve Şirin Mirzalar", Ankara Üniversitesi, DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), Cilt: 33 Sayı: 56 Eylül 2014, Ankara, s. 165.
______"Tarih-i Said Giray'a Göre 18. Yüzyıl Kırım Hanlığı'nda Nogay Uleması", Kırım'da İslâmi Eğitim: Tarihi Geçmişi ve Gelişim Yolları, (Zincirli Medresenin 515. Yılı ve kurucusu Mengli Giray Han'ın vefatının 500. Yıl dönümü münasebetiyle), Yalta/Kırım 10-13 Ekim 2015.
EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 7. Kitap C: 2, Haz. Seyit Ali Kahraman, YKY, İstanbul 20011.
GÖKBULUT, Süleyman, Necmeddîn-i Kübrâ, İstanbul 2010.
GÜNDOĞDU, Abdullah, "Özbek Han'ın İslâmlaştırma Politikası ve Türk Halklarında Kimlik ve Aidiyet", Özbek Han Camii'nin 700. Yıldönümü Münasebetiyle Kırım'daki İslâm Mirasını Öğrenme ve Mirasın Korunmasının Aktüel Sorunları Uluslararası Konferansı, Akmescit (Simferepol), Kırım 14-18 Ekim 2014, s. 88-104.
______ ,"Altın Orda Sahasında İslamlaşma ve Sonuçları", Volga-Ural Bölgesinde İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri IRCICA,İstanbul 2008, s. 233-248.
HALİM GİRAY, Gülbün-ü Hânân (Kırım Hanları Tarihi) DeğerlendirmeMetin-Tıpkıbasım,Haz. Alper Başer-Alper Günaydın, İstanbul 2003.
İBN BATTÛTA TANCÎ, İbn Battûta Seyahatnamesi, C: 1, Çev. A. Sait Aykut, YKY, İstanbul 2000.
İBN FAZLAN, Seyahatnâme, Ter. Ramazan Şeşen, İstanbul 1995.
İNANÇER, Ömer Tuğrul, "Osmanlı Tarihinde Sûfîlik Âyin ve Erkânları, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler-Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve ErkanTarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizim, Haz. Ahmet Yaşar Ocak,TTK, Ankara 2014, s. 152.
KANÇAL-FERRARİ Nikola, Kırımdan Kalan Miras Hansaray, İstanbul 2005.
KARPUZ, Haşim-ŞIMŞEK, Fevzi- KUŞ, Ahmet- DIVARCI, İbrahim; Dünya Mevleviyyehaneleri Fotoğraf Albümü, T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını, Konya 2006.
KAVAK, Nuri, Kırım'ın Karasu Kazası 1683-1744 (Şer'iyye Sicillerine Göre), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Dr. Tezi,Ankara 2008.
KELLNER-HEİNKELE, Barbara, Aus den Aufzeichnungen des Sa'id Giray Sultan, Hamburg 1975
_____, "Crimean Tatar and Nogay Scholars of The 18th Century", Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, Berlin 1996
KILIÇ, Davud, "Osmanlı İlim ve Kültür Hayatında Kırımlı Müellifler", 10. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, 28 Ağustos-2 Eylül Akmescid(Simferepol) Ukrayna /Kırım 2012, s. 737-744.
KILIÇ, Rüya, "Osmanlı Devleti'nde Gülşenî Tarikatı (Genel Bir Yaklaşım Denemesi)", OTAM, S.15, Ankara 2004, s. 209-226.
KIRIMLI, Hakan, "Karasubazar", DİA, C: 24,İstanbul 2001, s. 472-473.
KONUKÇU, Enver, "Berke Han", DİA, C: 5, İstanbul 1992, s. 506-507.
KÖPRÜLÜ, M. Fuat, Anadolu'da İslâmiyet, Ankara 2005.
OCAK, A. Yaşar, Sarı Saltık, TTK, Ankara 2002.
ORTAYLI, İlber, "Türkiye'de Kırımlı Aydınlar", Sanatı, Tarihi, Edebiyatı ve Musikisiyle Kırım, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2003, 58-64.
Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler-Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve ErkanTarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizim, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, TTK, Ankara 2014.
ÖNGÖREN, Reşat, Osmanlılar'da Tasavvuf Anadolu'da Sûfîler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), İstanbul 2012.
ÖTEMİŞ, HACI, Cengizname, Haz. İlyas Kamalov, Ankara 2009. ÖZ, Mustafa, "Muhammed b. Hanfiyye", DİA, C: 30, İstanbul 2005, s. 537- 539.
ÖZDEM, Zeynep, Kırım Karasubazar'da Sosyo-Ekonomik Hayat, TTK, Ankara 2010.
Remmal Hoca, Tarih-i Sahib Giray Han, Edition cr. Özalp Gökbilgin, İstanbul 2000.
RIHTIM, Mehmet, "Yahyâ-yı Şirvânî", DİA, C: 43, İstanbul 2013, s. 264- 266.
SÂ'İD GİRAY, Tarih-i Sâ'id Giray, Staatbibliothec zu Berlin, Hs.or. 923, 87r-135r.
TANMAN, M. Baha, "Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler", Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler-Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve ErkanTarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizim, Haz. Ahmet Yaşar Ocak,TTK, Ankara 2014, s. 363-508.
TOSUN Necdet, Bahâeddin Nakşbend, Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İstanbul
TUYMOVA, Güzel, "Kırım ve Kazan Tatar İlâhilerinde Ortak Vasıflar", Karadeniz Araştırmaları-Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, S:13, Bahar 2007, s.133-146.
TÜRK, Ahmet, "Kırım Hanlığı'nda İslâmiyet", Doğu Avrupa Türk Mirzasının Son Kalesi Kırım, Editör: Yücel Öztürk, Çamlıca Yay., İstanbul 2015,s.123-154.
UYUMAZ, Emine, Sultan I. Al'aeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1120-1237), TTK, Ankara 2003.
VÁSÁRY, István, Kumanlar ve Tatarlar, YKY, İstanbul 2008.
YAZICIZÂDE 'ALİ, Selçuk-nâme İndeksli Tıpkı Basım, Haz. Abdullah Bakır, TTK, Ankara 2014.