ALMAN DOKTOR KOCH’UN KAYITLARI IŞIĞINDA TRABZON VE YAKIN ÇEVRESİ

Coğrafi olarak Anadolu’nun kuzey doğusunda bulunan Trabzon, tarih boyunca önemini korumuş bir şehirdir. Daha ilkçağlardan itibaren bölgenin tek limanı olması, Anadolu’nun içlerine, hatta Doğu Anadolu üzerinden Güney Kafkasya ve İran’a ulaşan konumu ile geniş bir hinterlanta sahip olması kentin önemini artıran bir unsur olmuştur. Ayrıca şehrin kendine özgü jeo-stratejik konumu ve önemli ticaret yolları üzerinde bulunması, Yunan kolonileri, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar ve Osmanlılar gibi pek çok devletin bölgede siyasi hâkimiyet kurmalarına sebebiyet vermiştir. Trabzon’un ne zaman ve kimler tarafından kurulduğuna ilişkin herhangi bir kesin bilgi olmamakla birlikte, M.Ö 756’da bir Milet kolonisi olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir. Yapılan kimi arkeolojik çalışmalar neticesinde kent ve yakın çevresinin iskân tarihinin çok eski dönemlere kadar gittiği ortaya çıkmıştır. Buna ek olarak, Trabzon, Akdeniz’in uluslararası seyahatler için güvenli olmadığı 13. yüzyıldan Karadeniz’in Osmanlı gölü haline gelişine kadar olan süreçte, doğu-batı geçişinin önemli bir kapısı olmayı sürdürmüştür. Bu nedenle, antik dönemlerden itibaren bölgeye olan ilginin daha sonraki dönemlerde de devam ettiği görülmektedir. Özellikle 19. yüzyılda kente yönelik olan bu ilgi, sadece Avrupa Rönesans’ı ve Aydınlanma’sının antikçağlara duyduğu romantik kültürel ilgiyle sınırlı kalmamış, batılı devletlerin doğrudan siyasi ve ekonomik çıkarları ile de iç içe geçmiştir. Bu bağlamda, bölgeyi tüccar ve konsoloslar, gezginler, misyonerler, botanikçiler, tarihçi ve sanat tarihçileri gibi çok sayıda meslek grubuna mensup seyyah ve araştırmacı ziyaret etmiştir. Bunlardan birisi de Alman asıllı tıp ve bitki koleksiyoncusu olan Karl Heinrich Emil Koch’dur. Bu çalışmanın amacı, onun 1843 yılında Trabzon, Of ve Sürmene’ye dair gözlem ve incelemelerinden yola çıkarak bölgeye dair verdiği bilgileri değerlendirmeye tabi tutmak ve böylece hem alan literatürüne hem de bölge tarihinin aydınlatılmasına kimi katkılar sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler:

19. yüzyıl, Trabzon (Of ve Sürmene), seyyah, fiziki yapı, idari yapı

TREBIZOND AND ITS VICINITY ACCORDING TO GERMAN DOCTOR KARL KOCH’S OBSERVATIONS AND ACCOUNTS

Trabzon, geographically located in the northeast Anatolia, is a city that has maintained its importance throughout history. The fact that it is the only port of the region since ancient times, its location reaching to the interior of Anatolia and even to South Caucasus and Iran through Eastern Anatolia, has been a factor that increases the importance of the city. Besides, the unique geostrategic location of the city and its location on important trade routes caused many states such as Greek colonies, Medes, Persians, Romans, Byzantines and Ottomans to establish political dominance in the region. Although there is no definite information as to when and by whom Trabzon was founded, it is thought that it emerged as a Miletus colony in 756 BC. As a result of some archaeological studies, it is revealed that the settlement history of the city with its surroundings goes back to ancient times. Also, Trabzon continued to be an essential gate of the east-west transition from the 13th century, when the Mediterranean was not safe for international travel until the Black Sea became an Ottoman lake. For this reason, it is seen that the interest in the region since ancient times continued in later periods. Particularly in the 19th century, this interest in the city was not limited to the romantic cultural interest of the European Renaissance and the Enlightenment in antiquity, but also intertwined with the direct political and economic interests of western states. In this context, the region was visited by travellers and researchers from many professions such as merchants and consuls, travellers, missionaries, botanists, historians and art historians. One of them is Karl Heinrich Emil Koch, a German-born medicine and herb collector. This study aims to evaluate the information he gave about the region based on his observations and explorations about Trabzon, Of and Sürmene in 1843. Thus, the study contributes to the field, mainly to literature about the enlightenment of the region.

Keywords:

19th century Trabzon (Of, Sürmene), traveler, physical structure, administrative structure,

PDF

___

AÇIK, Turan, “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler”, Trabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza, Ed.Ömer İskender Tuluk-Halil İbrahim Düzenli, Klasik Yayınları, İstanbul 2010, ss. 215-335.
AK, Mahmut, “İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon”, Trabzon Tarihi Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi, Trabzon 1999, ss. 23-34.
ALKAN, Necmettin, “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Trabzon”, History Studies, 2/1, 2010, ss. 83-97.
AYDIN, Mustafa, “Alman Seyyah Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 1999, ss. 407-422.
AYGÜN, Necmettin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, İstanbul 2005.
BAY, Abdullah, Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Âyanlık (1750-1850), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2007.
BAYTAL, Yaşar, “Trabzon Limanı İnşası”, History Studies, 5/3, 2013, ss. 21-35.
BIJIŞKYAN, P. Minas, Pontos Tarihi, Çev. Hrant. D. Andreasyan, Çivi Yazıları, İstanbul 1998.
BİLGİN, Mehmet, “Of’ta Derebeylik Düzeni ve Tarihsel Temelleri”, Başlangıçtan Günümüze Her Yönüyle Of, Ed. Hikmet Öksüz-Mevhibe Coşar-Veysel Usta, KTÜ Yayınları, Trabzon 2016, ss.111-129.
BİLGİN, Mehmet, Doğu Karadeniz, Serander Yayınevi, Trabzon 2000.
BİLGİN, Mehmet, Sürmene Tarihi, Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 1990.
BOSTAN, Hanefi, XV. ve XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1993.
BRYCE, James, Transcaucasia and Ararat: Being Notes of a Vacation Tour in the Autumn of 1876, London 1878.
BRYER, Anthony-David Winfield, The Byzantine Monuments and the Topography of Pontos, Vol: I, Dumbortan Oaks, Washington D.C. 1985.
CURZON, Robert, Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia and Persia, Cambridge Scholars Press, London 1854.
ÇADIRCI, Musa, “Tanzimat’ın Karadeniz Bölgesinde Uygulanması”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1998, ss. 191-198.
EMİROĞLU, Kudret, “Dünyadan Bakınca Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, Haz. İ. Günday Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, YKY, İstanbul 1997, ss.231-244.
FALLMERAYER, Jakob P., Doğudan Fragmanlar, Çev. Hüseyin Salihoğlu, İmge Kitabevi, Ankara 2002.
FAROQİ, Suraiya, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeeth Century Ankara and Kayseri, Cambridge University Press, Cambridge 1987.
GOLOĞLU, Mahmud, Trabzon Tarihi, Serander Yayınevi, Trabzon 2013.
ISSAWI, Charles, “The Tabriz- Trabzon Trade 1830-1900: Rise and Decline of a Route”, International Journal Middle- East Studies, Vol: I, No: 1 1970, ss.18-27.
İNALCIK, Halil, “Tanzimatın Uygulanması ve Karşılaşılan Sosyal Tepkiler”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1996, ss. 361-424.
KARADENİZLİ, Kemal, Trabzon Tarihi, Trabzon Kalkınma Cemiyeti, Ankara 1954.
KARAGÖZ, Rıza, Haznedarzade Süleyman Paşa, Etüt Yayınları, Samsun 2009.
KILIÇ, Orhan, “Osmanlı Dönemi İdari Uygulamalar Bağlamında Canik’in Yönetimi ve Yöneticileri”, Geçmişten Geleceğe Samsun, 1. Kitap, Samsun 2006, ss. 31-54.
KİNNEİR J. Macdonald, Journey through Asia Minor, Armenia and Koordistan, John Murray, London 1818.
KOCH, Karl H. Emil, Wanderungen im Oriente, Reise längs der Donau nach Konstantinopel und nach Trebisond, Weimar 1846.
KSENOPHON, Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), Çev. Tanju Gökçöli, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1985.
KUŞ, Ayşegül, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında W. J. Hamilton’a Göre Samsun ve Çevresi”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 18, 2014, ss.1-10.
KUŞ, Ayşegül, Batılı Seyyah ve Araştırmacılara Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2016.
LOWRY, Heath W.-EMECEN, Feridun, “Trabzon”, D.İ.A, C: 41, İstanbul 2012, ss. 296-301.
LYNCH, Henry F.B., Armenia Travels and Studies, Vol: I, Khayat, Beirut 1965.
MEEKER, Michael E., İmparatorluktan Gelen Bir Ulus, Çev. Tutku Vardağlı, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık, TTK, Ankara 1994.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Genel Durumu”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildikleri (134-17 Ekim 1986), Eser Matbaası, Samsun 1988, ss. 133-145.
ÖZTÜRK, Temel, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferlerinde Savaş ve Trabzon, Serander, Trabzon 2011.
PINAR, İlhan, Alman Gezginlerin Gözüyle 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri (Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir), Akademi Kitabevi, İzmir, 1998.
SAYDAM, Abdullah, “Trabzon’un İdarî Yapısı ve Yenileşme Zarureti (1793-1851)”, OTAM, 18, 2006, ss. 285-317.
SAYLAN, Kemal, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016.
SCHWEİGER-LERCHENFELD, Amand Freiherr Von, Armenien, (b.y. yok), 1878.
SMİTH, Eli, Researches of Eli Smith and H.G.H. Dwight in Armenia, Vol: II, Jonathan Leavitt, New York, 1833.
SOUTHGATE, Horatio, Narrative of a Tour Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, Vol: I, Tilt and Bogue, London 1840.
ŞAHİN, Canay, “The Rise and Fall of an Ayan Family in Eeihtenneth Century Anatolia: The Caniklizades (1737-1808) The Institute of Bilkent University, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.
ŞAKİR ŞEVKET, Trabzon Tarihi, Haz. İ. Hacıfetthaoğlu, Trabzon 2001.
ŞENTÜRK, Cevat, Trebizond, Arofis Matbaası, İstanbul 1975.
TEKİNDAĞ, M.C. Şehabettin, “Trabzon”, İ.A, C: XII/I, İstanbul 1979, ss. 455-477.
TELLİOĞLU, İbrahim, “Of Tarihine Dair bazı Gözlemler”, Karadeniz incelemeleri Dergisi, 18, 2015, ss. 93-112.
TELLİOĞLU, İbrahim, “Of Tarihine Doğru Yerden Bakmak”, Başlangıçtan Günümüze Her Yönüyle Of, Ed. Hikmet Öksüz- Mevhibe Coşar- Veysel Usta, KTÜ Yayınları, Trabzon 2016, ss.17-26.
TELLİOĞLU, İbrahim, Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander, Trabzon 2007.
TEXİER, Charles, Küçük Asya, C: III, Çev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002.
TOZER, H. Fanshawe, Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, Longmans Greens, London 1881.
TURAN, Şerafettin, “Karadeniz Ticaretinde Anadolu Şehirlerinin Önemi”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Eser Matbaası, Samsun 1988, ss.147-158.
TURGAY, A. Üner, “Trade and Merchants in Nineteenth-Century Trabzon: Elements of Ethnic Conflict”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. B. Braudel- B. Lewis, New York 1992, ss. 287-318.
TÜRKMENOĞLU, Mehmet Ali, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon (Şer’iye Sicillerine Göre), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlan-mamış Doktora Tezi, Konya 2016.
USTA, Veysel (Haz.), Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Serander, Trabzon 1999.
UZUN, Ahmet, Tanzimat ve Sosyal Direnişler, Eren Yayıncılık, İstanbul 2002.
WAGNER, Moritz, Travels in Persia, Georgia adn Koordistan, Vol: II, Hurst and Blackett, 1856.
WALPOLE, Frederick, The Ansayrri Travels in the Further East, Vol. II, Richard Bentley, London 1851 Wolff, Joseph, A Narrative of a Mission to Bokhara n the Years 1843-1845 to Ascertain the Fate of Colonel Stoddart and Captain Connolly, Vol: I, John West Parker, London 1846.
YALÇINKAYA, Alaadin, “The Provincal Reforms of the Early Tanzimat Period as İmplemented in the Kaza of Avrethisarı”, OTAM, S: 6, 1995, ss. 343-385.
YILMAZ, Özgür, “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Karadeniz Sosyal Araştırmaları Özel Sayısı, 2/7, 2009, ss. 359-382.
YILMAZ, Özgür, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006.
YILMAZ, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.