XVIII. Yüzyılda Kudüs’te Vakıf Mülklerin İşletim Usulleri: İcâre-i Vâhide, Hikr, İcâre-i Tavîle ve Huluvv-i Şer‘i Uygulamaları

Çalışma, 1703-1831 yılları arasında Kudüs’te mevcut vakıflar ile yeni kurulan vakıfların akarlarının işletim usullerini incelemeyi amaçlamaktadır. Tarihsel süreçte vakıf mülklerinin işletilme usullerinin, vakıf kurumunun gelişimine etkilerinin neler ifade ettiği sorusu da çalışma çerçevesinde cevaplanmaya çalışılacaktır. Vâkıflar tarafından vakfiyelerde şart koşulan icâr şekillerini, temelde kira sistemi olarak belirtmek mümkündür. Kira uygulamalarının; icâre-i vâhide, mukâta‘a veya icâre-i tavîle (icâreteyn) şeklinde üç farklı isimle tanımlanması mümkünse de, Kudüs özelinde vakıf mülklerin değerlendirilmesinde uygulanan yöntemlerden senelik icâr ya da icâre-i tavîle yani uzun süreli kiralamalar daha çok tercih edilmekte idi. Mukâta‘a (hikr, hukr) usulü ile yapılan kiralamalarda kiracının bu arazi üzerindeki binaları ve ağaçları koruması ve devamlılıklarını sağlaması beklenirken, huluvv-ı şerʻî ile yapılan kiralamalarda kiralanan mülklerin tamir ve termimlerinin yapılması sağlanırdı. En sonunda da vakıf mülkünü uzun süreli kiralayacak ya da tamir ve termimini üstlenecek bir kiracı bulunmadığında, vakfın mütevellisi vakfın akarını bir başka gayrimenkulle değiştirmek üzere kadıya başvururdu. İstibdâl olarak adlandırılan bu tür değişiklikler, muhtemelen bir başka gayrimenkule yatırım yapmak veya vakfın nakit para ihtiyacını karşılamak için yapılırdı. Vakıf mülklerinin işletilmesine yönelik bu uygulamaları Kudüs özelinde incelemeyi amaçlayan çalışma, üç bölümden oluşacaktır. Öncelikle çalışma kapsamına giren dönemde Kudüs’te yeni kurulan vakıfların akar ve hayrâtları tespit edilmeye çalışılacaktır. Sonrasında bahse konu akarların işletilme usulleri incelenerek, farklı uygulamalar Kudüs Şer‘iye Sicilleri’nden ve Şam Ahkâm Defterleri’nden tespit edilen örnekler üzerinden açıklanacaktır. Üçüncü bölümde ise, elde edilen veriler ışığında vakıfların Kudüs ekonomisindeki yeri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kudüs, vakıf, kiralama, akar, icareteyn, huluvv-ı şer‘î, istibdâl

Rental Transactions of Waqf Assets in Jerusalem in the 18th Century: Ijâra Wâhida, Hikr, Ijâra Tawîla, Khulû al-Shar‘î

The aim of this study is to examine the rental transactions of the assets of the already existing and newly established Waqfs in Jerusalem between 1703 and 1831. In the historical process, the question of the effects of rental procedures of the Waqf assets on the development of the Waqf institution will be sought to be answered within the framework of the study. It is possible to specify the renting methods stipulated by the endowers in the waqfiyyas as part of Waqf system. Although it is possible to define rent applications by three different names as ijâra wâhida, hikr and ijâra tawîla (ijâratayn), annual renting or ijâra tawila, or long-term leasing, was preferred among the transactions used in the evaluation of Waqf properties in Jerusalem. In the leases made with hikr method, the tenant was expected to protect the buildings and trees within the land and ensure their continuity, while in the leases made with huluvv the repairs and terminations of the leased properties were provided. In the end, if there were no tenant to rent or lease the property for a long time, the custodian (mutawalli) of the Waqf would apply to the judge (kadi) to replace the asset of the Waqf with another property. Such changes, called istibdâl, were probably made to invest in another property or to meet the cash needs of the Waqf. The study, which aims to examine these practices regarding the transactions of Waqf properties in Jerusalem, will consist of three parts. Firstly, it will attempt to determine the assets and charitable goods of the newly established Awqaf in Jerusalem in the period covered by the study. Then, the methods of operation of these properties will be examined and different applications will be explained through the examples determined from Jerusalem Shari‘a Court Registers and the orders for the province of Damascus (Ahkâm Registers). The third part will attempt to determine in the light of the data obtained, the position of the Awqaf in the economy of Jerusalem.

Keywords:

al-Quds Waqf, lease, property, long-term leasing, ijâratayn, khulû al-shar‘î, istibdâl,

PDF

___

Arşiv Belgeleri Filistin İhyâu’t-Turâs Ve’ş-Şuûnu’d-Dîniyye Müessesetu İhyâu’t-Turâs Ve’l-Buhûsu’l-İslâmiyye Arşivi Vakfiyeler 221: 48; 232: 532; 202: 375; 208: 105; 298: 208; 249: 63-64; 281: 12-14; 243: 122; 277: 177- 178; 208: 105-106; 209: 253; 220: 145-46; 220: 1; 218: 407; 470; 213: 95; 241: 39-41; 230:200; 207: 117-121; 213: 91-94; 211: 129-130; 203: 399; 281: 12-14. Dosya 2/21: 1194/13.
Kudüs Şer’iyye Sicilleri (KŞS) 209: 287; 297: 33-34; 111; 121-122; 129-130; 159-160; 135-136; 305
TürkiyeBaşbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)Şam Ahkâm DefterleriBOA, ADVNS.AHK.ŞM (4): 85/3; 163/1; 163/2; (7): 100/1.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) VGMA, 34/1: 39/15.
Akdağ, M. (1971). Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C. II, Ankara: TTK Yay.Akgündüz, A. (1988). İslam Hukukunda Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2. Baskı, Ankara: TTK Yay.
al-Alami, M. A. (2000). The Waqfs of the Traditional Families of Jerusalem During The Ottoman Period. Ottoman Jerusalem: The Living City, 1517-1917.
Sylivia Auld and Robert Hillenbrand (ed.). Londra: Altajir World of Islam Trust. Alkan, Mustafa, Adana Vakıfları İnsan, Vakıf ve Şehir, TTK Yay., Ankara 2014.al-‘Arif, A. (1961).
al-Mufassal fî Tarikh al-Quds. Kudüs.al-Asali, K. J. (1989). Jerusalem under the Ottomans 1516-1831 AD. Jerusalem in History, K.J. ASALI (ed.). London: Scorpion Publishing Ltd.
Al-Asali, J. (2002). Kudüs. DİA, 26, 334-338.
Avcı, C. (2002). Kudüs. DİA, c.26, 327-329. Ankara.
Avcı, Y. (2004). Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti, Kudüs (1890:1914). Ankara: Phoenix Yayınları.
Baer, G. (1986). Jerusalem’s Families of Notables and Waqf in the Early 19th Century. Palestine in the Late Ottoman Period (içinde), (ed.) David Kushner. Leiden: E.J.Brill.
Barbir, K. (1988). Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758. Princeton: Princeton University Press.Barkan, Ö. L. (1962-1963). İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2.
Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-304.
Barkan, Ö. L. (1942). Vakıfların Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Kullanılmasında Diğer Şekiller. Vakıflar Dergisi, 2, 354-365.
Berki, A. H. (1962). Hukuki ve İçtimai Bakımdan Vakıf. Vakıflar Dergisi, 5, 11.
Burgoyne, M. H. (1987). Mamluk Jerusalem. London: the British School of Archaeology for the World of Islam Festival Trust.
Burgoyne, Michael H., “The gates of Haram al-Sharif,” Bayt al-Maqdis: ‘Abd al-Malik’s Jerusalem, Part One Julian Raby and Jeremy Johns (ed.), Oxford University Press, Oxford 1992, s. 105-124.
Al-Alami, M. A. (2000). The Waqfs of the Traditional Families of Jerusalem During The Ottoman Period. Ottoman Jerusalem: The Living City, 1517-1917. Sylivia Auld and Robert Hillenbrand (ed.). Londra: Altajir World of Islam Trust.
Alkan, M. (2007). Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi. Vakıflar Dergisi, XXX, s. 1- 34. Ankara.
Akdağ, M. (1971). Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, C. II. Ankara.
Demirel, Ö. (2000). Osmanlı Vakıf- Şehir İlişkisine bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, Ankara: TTK Yay.
Ergenç, Ö. (1982). Osmanlı Klasik Dönemindeki “A'yan” ve “Eşraf” Üzerine Bazı Bilgiler. Osmanlı Araştırmaları, III, 105-118.
Eroğlu Memiş, Ş. (2016). Osmanlı Taşra Toplumu ve Vakıf Kurumu: Kudüs, 1703-1831 (Ottoman Provincial Society and the Waqf: Jerusalem, 1703-1831). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Ğuşe, M. H. (2009). Evkâfu'l-Islâmiyye fi'l-Kudsi'ş-Şerîf. Dirâsetu Târihiyye Muvesseka. Istanbul: IRCICA.
Gürbüz, A. (1993). Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı. Ankara Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstirüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Halm, H. (1983).
al-Hanbali, Mujir al-Din. (1973). Al-Uns al-Jalil bi-Tarikh al-Quds wal Khalil. Amman.Imber, C. (1997).
Ebu’s-su‘ud, The Islamic Legal Tradition, Stanford: Stanford University Press.İnalcık, H. (1964). The nature of traditional society, Turkey. R. Warde ve D. Rustom (Ed.) Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton.
İpşirli, M. ve M. T. (1982). Evkaf ve Emlâkü’l: Müslimîn fî Filistîn (The Pious Foundations and Real Estates in Palestine, Istanbul.
Kılıç, R. (2005). Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, İstanbul: Kitap Yay.
El-Madani, Z. A. (2011). Ewqafu’l-Quds fî Karn es-sâmin al-Aşar al-Mîlâdî, 1112H./ 1700 M.- 1214 H./ 1799 M. (The Endowments of Jerusalem in the 18th Century), , Amman: Vezâreu’s-Sakâfe.
Mannaʻ, ‘A. (1992). “Contunuity and Change in the Socio-Political Elite in Palestine During the Late Ottoman Period,” Thomas Philipp (ed.) The Syrian Land in the 18th and 19th Centuries, Franz Steiner Verlag, Stuttgard.
Mardin, Ş. (1969). Din ve İdeoloji, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi.Miroğlu, İ. (1985). “Türk İslam Dünyasında Vakıfların Yeri”, in II. Vakıf Haftası, 3-9 Aralık 1984, (Konuşmalar ve Tebliğler), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
Ömer Hilmi Efendi, İthaf-ül-ahlâf fî ahkâm-il-evkaf, VGM Yay., Ankara 1977.
Öztürk, N. (1983). Menşe’i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. VGM Yay., Ankara: VGM Yay.
Pakalın, M. Z. (2013). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I- III, İstanbul.Rafeq, A. K. (1977). “Changes in the Relation between the Ottoman Central Administration and the Syrian Provinces from the 16th-Century to the 18th-Century”, Studies in Eighteenth Century Islamic History içinde, der. Thomas Naff ve Roger Owen, Southern Illinois University Press, Carbondale ve Edwardsville.
Rafeq, A.K. (2000). “The ‘Ulama’ of Ottoman Jerusalem (16th- 18th Centuries)”, in Ottoman Jerusalem: The Living City, 1517- 1917, Sylivia Auld and Robert Hillenbrand, eds., Londra: Altajir World of Islam Trust.
Raymond, A. (1979-80). “The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns”, International Journal of Turkish Studies 1, s. 84-101.
Singer, A. (1996). Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Singer, A. (2004). Osmanlıda Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Tanman, B. ve A.V. Çobanoğlu (2001). “Osmanlı Döneminde Kudüs: Kent Dokusu, Mimarlık ve Çini Sanatına İlişkin Bir Araştırmanın İlk Sonuçları”, Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (25-27 Ekim 2000, Hatay), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, s. 511-¬543.
Tibawi, A. L. (1978). The Islamic Pious Foundations in Jerusalem. The Islamic Cultural Centre. London.
Tütüncü, M. (2006). Turkish Jerusalem (1516-1917) Ottoman Inscriptions From Jerusalem and Other Palestinian Cities. Netherlands: SOTA.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: TTK Yay.
Van Berchem, M. (1922-1949). Corpus Inscriptionum Arabicarum, Jerusalem 5 vol., Francais D’Archeologie Orientale le Caire: Imprimerie de I’Institut.
Van Leeuwen, R. (2012). Bir Osmanlı Şehri: Şam, Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yay. Yediyıldız, B. (1984). “XVIII. Asır Türk vakıflarının iktisadî boyutu”, VD, c. XVIII, Ankara s. 5-41.Yediyıldız, B. (1981). Sosyal Teşkilatlar Bütünlüğü Olarak Osmanlı Vakıf Külliyeleri. Türk Kültürü, 219, 264.
Yediyıldız, B. (1982). Müessese-Toplum Münasebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi. Vakıflar Dergisi, 15, 23-53. Yediyıldız, B. (1982). Vakıf Müessesinin XIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü. Vakıflar Dergisi, 14, 2-8.
Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
Yüksel, H. (1998). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683). Sivas: Dilek Matbaası.
Ze’evi, D. (2000). Kudüs: 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, (S. Çağlayan, Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.