OSMANLI YÖNETİM MERKEZİNİN KUDÜS VAKIFLARI GÜNDEMİ (1798-1841)

Geçmişte birçok medeniyete beşiklik eden Beytülmakdis, aynı zamanda her üç semavi dinin kutsal saydığı kadim bir şehirdir. Şehirdeki Müslüman hâkimiyeti ise -yaklaşık bir asırlık Haçlı işgali hariç- Hz. Ömer'in Kudüs'ü fethinden (638) Osmanlı Devleti’nin bölge yönetimini İngilizlere bırakmasına kadar (1917) yaklaşık on üç asırlık bir zaman dilimini kapsamaktadır. Osmanlı hâkimiyetindeki Kudüs'ün sosyal hayatının tanzim edilmesinde başat rol oynayan kurumlardan biri vakıflardır. Osmanlı Devleti öncelikli olarak Beytülmakdis'te bulunan kadim vakıfları tescil ve ibka etmiş, bununla da yetinmeyerek gerekli gördüğü alanlarda yeni vakıflar kurmuştur. Bunun yanında şehirde yaşayan gayrimüslim azınlıkların inanç ve ibadet özgürlüğünü temin etmek maksadıyla kendilerine ait vakıfları da tanıyarak bu vakıfların verdikleri hizmetlerin devamlılığını sağlamıştır. Bu çalışma, Osmanlı merkez yönetiminin en önemli karar organı olan Divan-ı Hümayun'dan Beytülmakdis vakıflarıyla ilgili çıkan kararların değerlendirmesini yapmayı amaçlamaktadır. Çalışmamızın ana kaynağını 1798-1841 yıllarını kapsayan Şam Ahkâm Defterleri oluşturmaktadır. Bu minvalde defterlerde yer alan ilgili hükümler tespit edilerek; Beytülmakdis vakıflarına dair alınan kararların nicelik ve nitelikleri ile bu vakıflara dair merkezî yönetimin tasarruflarının ne olduğu ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Divan-ı Hümayun, Şam Ahkâm Defterleri, Beytülmakdis, Vakıf

THE AGENDA OF THE OTTOMAN ADMINISTRATIVE CENTRE TOWARDS THE AWQAF OF AL-QUDS (1798-1841)

same time a sacred city for each of the three monotheistic religions. The Muslim dominance in the city represents a time of about thirteen centuries –except for Crusader occupation period about a century-, from the Umar's conquest (638) until the Ottoman Empire abandoned the regional government to the British (1917). The Awqaf are one of institutions that played significant role in constructing social life in Jerusalem under Ottoman role. The Ottoman State primarily registered the early Awqaf in Bayt al-Maqdis, and left them in place, and by finding that not adequate established new Awqaf in the areas where they needed. In addition, for ensuring the freedom of belief and worship of non-Muslim minorities living in the city, they also recognised their own Awqaf and ensured the continuity of the services provided by these Awqaf. This study aims to evaluate the decisions made by the Imperial Council on the Awqaf of Bayt al-Maqdis, which was the most important decision-making office of the Ottoman central government. The main source of this study is the Provision register of Damascus (Ahkâm Registers), covering the years between 1798-1841. Relevant provisions in the registers are determined; the quantities and qualifications of the decisions taken about the Awqaf of Bayt al-Maqdis and the providence of the central government regarding these Awqaf will be put forward.

Keywords:

Ottoman Empire, Imperial Council, Damascus’s Ahkâm Registers, Bayt al-Maqdis, Waqf,

PDF

___

Kudüs Şeriʽiyye Sicilleri (KŞS): nr. 284, s. 10-12; nr. 290, s. 308; nr. 295, s. 40, 159, 170-172, 195-196, 196-197; nr. 299, s. 67; nr. 305, s. 113-116; nr. 319, s. 23-24.
Başkanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi Evkaf (BOA. C. EV.), 414/20962; 475/24030; 489/24743; 558/28194.
Başkanlık Osmanlı ArşiviHatt-ı Hümayun (HAT), 1542/7.
Başkanlık Osmanlı ArşiviŞam-ı Şerif Ahkâm Defterleri (BOA, A.DVNS.AHK.ŞM.d.)nr. 5, s. 106, 125-126, 127; nr. 6, s. 134, 138-139; nr. 7, s. 6, 91, 97-98, 99, 100, 116-7, 251-252; nr. 8, s. 7-8, 28, 250.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi: Vakfiye Defterleri (VGMA, d.) nr. 745, s. 309-314, 349-350; nr. 746, s. 40-48.
Armaoğlu, F. (2017). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, İstanbul: Timaş.
Arsebük, E. (1938). Medeni Hukuk, Başlangıç ve Şahsın Hukuku I, İstanbul.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (2010). (Haz.Yusuf İhsan Genç, Mustafa Küçük vd.), Ankara: T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (Yayın Nu: 108).
Berchem, M. V. (1927). Matériaux pour un Corpus inscriptionum Arabicarum, Teil: 2 Syrie du Sud. 2: Jérusalem "Haram", Kairo.
Clarke, E. D. (1816). Travels in Various Countries of Europe Asia and Africa Part II, Sect I, London.
el-Kudât, A. H. İ. (2007). Nasâra'l-Kuds Dirâsetü fî Davʼi'l-Vesâikı'l-Osmâniyye, Beyrut: Merkezü Dirâsâti'l-Vahdeti'l-Arabiyye.
Emecen, F. (2005). "Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikâyet Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi", cilt III sayı 5, (107-139).
Erkan, N. (2012). 18. YY'ın İlk Yarısında Üsküdar'da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri-Şeriyye Sicilleri ve Müdevvel Kaynaklar Işığında, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Eroğlu Memiş, Ş. (2016). Osmanlı Taşra Toplumu ve Vakıf Kurumu: Kudüs, 1703-1831, Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
_______________ (2017). 18. Yüzyılda Kudüs'te Meğâribe Mahallesi Vakıflarının Yönetimi ve Görevli İstihdamı, Journal of Islamic Jerusalem Studies, 17(1), (37-69).
es-Sevâriyye, S. C. (2009). el-Hayâtü'l-İctimâiyye fî Medîneti'l-Kuds (1750-1800), Kudüs: Dârü Âlemi's-Sekâfe.
Guşe, M. H. (2009). el-Evkâfü'l-İslâmiyye fi'l-Kudsi'ş-Şerîf I-II, İstanbul: IRCICA.
Kaya, M. Y. (2016). "İslam Vakıf Hukukunda Mevkûfun Aleyhte Bulunması Gereken Şartlar Açısından "Vakf ale'n-nefs" Meselesi", İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Cilt XXVIII, Konya, ss. 435-454.
__________ (2017). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Aile Vakıfları, Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Mumcu, A. (1986). Divan-ı Hümayun (2. Baskı), Ankara: Birey ve Toplum.
Rafeq, Abdul-Karim. (2000). "The Political History of Ottoman Jerusalem", Ottoman Jerusalem The Living City: 1517-1917, (ed. Sylvia Auld, Robert Hillenbrand), London: Altajir World of Islam Trust.Singer, A. (2014). Osmanlı'da Hayırseverlik Kudüs'te Bir Haseki Sultan İmareti (D. Şendil, Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
Tanman, B. (2001). "Osmanlı Döneminde Kudüs: Kent Dokusu, Mimarlık ve Çini Sanatına İlişkin Bir Araştırmanın İlk Sonuçları", Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni, Hatay 25-27 Ekim 2000, cilt II, (s. 511-548), Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Zarcone, T. (2012). Kudüs'teki Orta Asyalı ve Hintli Sufi Hacılar, (çev. Berna Akkıyal), İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.