ABBÂSÎ HALİFESİ MÛSÂ el-HÂDÎ'NİN HAYATINA VE BABASIYLA KENDİSİNİN ESRARENGİZ ÖLÜMLERİNE DAİR RİVAYETLERE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM

Abbâsîler'in üçüncü halifesi Mehdî'nin azat ederek evlendiği Hayzürân adlı cariyesinden 147/764 yılında Rey şehrinde doğan Mûsâ el-Hâdî, çocukluğundan itibaren halife namzedi olarak yetiştirildi. Babası, veliahdı Îsa b. Mûsâ'yı veliahtlıktan azlederek, onun yerine Mûsâ el-Hâdî'yi, ondan sonrası için diğer oğlu Hârûnürreşîd'i veliaht olarak atadı. Mûsâ el-Hâdî, babasının halifeliği döneminde kendisine verilen görevleri titizlikle yerine getirdi. Buna rağmen babası yakınlarının telkinleriyle birinci veliaht olan Mûsâ el-Hâdî'yi, Hârûnürreşîd'den sonraya almaya karar verdi. Bu kararı elçisiyle o sıralarda Cürcân'da savaşmakta olan Mûsâ el-Hâdî'ye bildirdi ve merkeze gelmesini söyledi. Mûsâ el-Hâdî, gelen elçiyi dövdü, merkeze de gitmedi. Mehdî, emrine itaat etmeyen ve Cürcân'da bulunan oğlunun yanına gitmek için yola çıktı, ancak Mâsebazân'da zehirlenerek öldü. Babasından sonra halife olan Mûsâ el-Hâdî, dirayetli bir yönetim sergiledi, içeride isyanları bastırırken, dışarıda da Bizans üzerine fetihler düzenledi. Devlet işlerine müdahale etmek isteyen annesiyle arası açılan Mûsâ el-Hâdî, onunla girdiği otorite mücadelesinde annesi tarafından cariyelerden birine zehirletilerek veya boğdurularak öldürüldü.

An Analytic Approach to the Rumors About the Life of Abbasid Caliph Musa el-Hadi and the Mysterious Death of His Father and Himself

An Analytic Approach to the Rumors About the Life of Abbasid Caliph Musa el-Hadi and the Mysterious Death of His Father and Himself Musa al-Hadi, born in the year 147 AH/764 AD to al-Mahdi, the third caliph of the Abbasids, by his emancipated concubine Khayzuran in the city of Rey, was brought up as the heir to the caliphate from his childhood. His father removed Isa bin Musa from the heirdom, and named Musa al-Hadi as his heir, and his other son Harun al-Rashid to follow him. Musa al-Hadi meticulously carried out all tasks given to him during his father's reign. However, his father, under the influence of those are close to him, decided to name Musa al-Hadi, the first heir, second in line after Harun al-Rashid. He sent an emissary to Musa al-Hadi, who was fighting in Gorgan at that time, and called him back to the capital. Musa alHadi beat the emissary, and refused to go to the capital. Al-Mahdi set out to join his rebellious son in Gorgan, but was poisoned and died in Masbazan. Musa alHadi, who became caliph after his father, displayed an astute administration; effecting conquests against Byzantium abroad while he was suppressing rebellions internally. Musa al-Hadi began to struggle for power with his mother who wanted to intervene in the state affairs and as a result of this struggle he was poisoned by one of his concubines encouraged by his mother or strangled and died.

PDF

___

» AKKUŞ, Murat, "Abbâsî Halifelerinin Ölüm Sebepleri", İSTEM, yıl: 11, sayı: 21, Konya 2013, s.s. 194-227.
» APAK, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi -IV-, İstanbul, 2012.
» el-ASELÎ, Bessâm, Fennü'l-Harbi'l-İslâmî fi'l-Asri'l-Abbâsî, Beyrut, 1988, c. III.
» el-AYNÎ, Bedrüddîn (ö. 855/1451), es-Seyfü'l-Mühenned fî Sîrati'l-Meliki'l-Müenned, (thk. F. Muhammed Şeltût), Kahire 1966-1967.
» el-BELÂZÜRÎ, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (ö. 279/892), Ensâbü'l- Eşrâf, (nşr. Abdülazîz ed-Dûrî), Beyrut, 1978, c. III.
» __________ _ , Fütûhu'l-Büldân, (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân), Beyrut, 1983.
» BOZKURT, Nahide, "Hâdî-İlelhak", DİA, İstanbul 1997, XV, s. 16-17.
» el-CÂHIZ, Ebû Osmân Amr b. Bahr (ö. 255/868), Kitâbü't-Tâc fî Ahlâki'l-Mülûk, (thk. Ahmed Zeki Bâşâ), Kahire, 1914.
» el-CEHŞİYÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs (ö. 331/942), Kitâbü'l-Vüzerâ ve'lKüttâb, (nşr. Mustafa es-Sekkâ - İbrâhim el-Ebyârî - Abdülhâfız Şelebî), Kahire, 1980.
» CHEJNE, Anwar G., Succesion To The Rule In Islam With Special Reference To The Early Abbasid Period, Lahor bty.
» CHOKR, Melhem, İslâm'ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, (çev. Ayşe Meral), İstanbul, 2002.
» DAHLÂN, Seyyid Ahmed b. Zeynî, el-Fütûhâtü'l-İslâmiyye ba'de Mudiyyi'l-Fütûhâti'nNebeviyye, Kahire, 1968, c. I.
» ed-DİNEVERÎ, Ahmed b. Dâvûd (ö. 282/895), el-Ahbâru't-Tıvâl, (nşr. Ö. Fârûk el-Habba'), Beyrut, 1995.
» ed-DİYÂRBEKRÎ, Hüseyn b. Muhammed (ö. 966/1558), Târîhu'l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs, Beyrut, 1283, c. II.
» EBÛ AVD, Âtıf Şükrî, ez-Zendaka ve'z-Zenâdıka, Amman, bty.
» EBÜ'L-FİDÂ, Imâdüddîn İsmâil b. Muhammed b. Ömer (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî Ahbâri'l-Beşer, Beyrut bty., c. I-IV (iki cilt hâlinde).
» ___________, Takvîmü'l-Büldân, Beyrut, bty. » el-FESEVÎ, Ebû Yûsuf Ya'kûb (ö. 277/890), el-Ma'rifetü ve't-Târîh, (nşr. Halîl el-Mansûr), Beyrut, 1999, c. I.
» FİEY, Jean Morris, Ahvâlu'n- Nasârâ fî Hilâfeti Beni'l-Abbâs, Beyrut, 1986.
» GÜZEL, Ahmet, Abbâsî Halifesi Mehdî b. Mansûr, Konya, 2012.
» HALÎFE b. Hayyât el-Asferî (ö. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât (Rivayetü Bakıyy b. Hâlid), (nşr. Süheyl Zekkâr), Beyrut, 1993.
» HAMÎD VEHBÎ, Meşâhîru'l-İslâm, İstanbul, 1884, 37. cz.
» HASAN İbrâhim Hasan, Târîhu'l-İslâm, Kahire, 1965, c. II.
» el-HATÎB, Ebû Bekr b. Ali el-Bağdâdî (ö. 463/1071), Târîhu Bağdad, Beyrut, 1985, c. V, VIII.
» HİTTİ, Philip K., History Of The Arabs, New York 1968.
» ___________ , Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi, (çev. Salih Tuğ), İstanbul, 1980, c. II.
» HODGSON, Marshall G. S., İslâm'ın Serüveni, (çev. Heyet), İstanbul, 1993, c. I-III.
» HUART, Cl., "Hades", İA., İstanbul, 1968, V/I, s. 42
» HUDARÎ BEK, Muhammed, Muhâdarâtü Târîhi'l-Ümemi'l-İslâmiyye ed-Devletü'l-Abbâsîyye, (nşr. Muhammed el-Osmânî), Beyrut, 1986.
» IRAQÎ, Ahmad Taherî, Zandaqa In The Early Abbasid Period With Special Reference To The Poetry, Edinburgh 1982. ( Doktora Tezi)
» el-ISTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî (ö. 346/957), Mesâlikü'l-Memâlîk, (nşr. M. J. De Goeje), Leiden 1927.
» İBN ABDİRABBİH, Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî (ö. 328/938), el-Ikdü'l-Ferîd, Kahire 1962, c. V.
» İBN ASÂKİR, Ebü'l-Kâsım Alî b. Hasan (ö. 571/1175), Târîhu Medîneti Dımeşk, (nşr. Ömer b. Ğarâme), Beyrut 1995, c. VI, XVII.
» İBN A'SEM, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî (ö. 314/926), Kitâbü'l-Fütûh, Beyrut, 1986, c. VIII. » İBN BÂDİ, Mülâhhas et-Târîhu'l-İslâmî, byy., 1973.
» İBN HABÎB, Ebû Ca'fer Muhammed el-Bağdâdî (ö. 245/859), Kitâbü'l-Muhabber (Rivâyetü Ebî Saîd Hasen b. Huseyn es-Sekrî), Beyrut, bty.
» İBN HALDÛN, Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1405), Târîhu İbn Haldûn, Beyrut, 1971, c. III.
» İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî (ö. 456/1063), Cemheratü Ensâbi'l-Arab, (nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Beyrut, 1983.
» İBN HURDAZBİH, Ebü'l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah (ö. 300/912), Kitâbü'l-Mesâlik ve'lMemâlik, (nşr. M. J. De Goeje), Leiden,1889.
» İBN KESÎR, Ebü'l-Fidâ İsmâil b. Kesîr ed-Dimeşkî (ö. 774/1372), el-Bidâye ve'n-Nihâye, Limassoyl bty., c. X.
» İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889), el-Meârif, Beyrut, 1987.
» İBN SA'D, Muhammed (ö. 230/844), et-Tabakâtü'l-Kübrâ, Beyrut bty., c. VI, VII.
» İBN TAĞRİBERDÎ, Cemalüddîn Ebü'l-Mehâsin, en-Nücûmü'z-Zâhira fî Mülûki Mısr ve'lKâhira, Kahire, 1963, c. II.
» İBNÜ'L-ADÎM, Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Ebî Cerâde (ö. 660/1212), Buğyetü't-Taleb fî Târîhı'l-Haleb (nşr. Süheyl Zekkâr), Beyrut, bty., c. VII.
» İBNÜ'L-CEVZÎ, Ebü'l-Ferec Abdurrahmân b. Alî (ö. 597/1200), el-Muntazam fî Târîhi'l-Ümem ve'l-Mülûk, (nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ' - Mustafa Abdülkadir Atâ), Beyrut, 1992, c. VIII.
» İBNÜ'L-ESÎR, İzzüddîn Ebü'l-Hasen (ö. 630/1232), el-Kâmil fi't-Târîh, Beyrut, 1965, c. V.
» İBNÜ'L-IMÂD, Abdülhayy b. Imâd (ö. 1089/1678), Şezerâtü'z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut, bty., c. I.
» İBNÜ'L-IMRÂNÎ, Muhammed b. Alî, el-İnbâ fî Târîhi'l-Hulefâ, (nşr. Kâsım es-Sâmerrâî), Leiden, 1973.
» İBNÜ'T-TİKTAKA, Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ (ö. 709/1309), el-Fahrî fi'l-Âdâbi'sSultâniyye ve'd-Düveli'l-İslâmiyye, Beyrut, bty.
» el-İSFEHÂNÎ, Ebü'l-Ferec Alî b. Huseyn (ö. 356/967), Kitâbü'l-Eğânî, Beyrut, 1963, c. VIII, XIII, XIX, XX.
» el-KALKAŞENDÎ, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Alî (ö. 821/1418), Nihâyetü'l-Ereb fi Ma'rifeti Ensâbi'l-Arab, Beyrut, 1984.
» KAPAR, M. Ali, İslâm'ın İlk Dönemi'nde Bey'at ve Seçim Sistemi, İstanbul, 1998.
» el-KARAMÂNÎ, Ahmed b. Yûsuf (ö. 1019/1610), Ahbâru'd-Düvel ve Âsâru'l-Üvel fi't-Târih, (nşr. Fehmi Sa'd - Ahmed Hatît), Beyrut, 1992, c. II.
» el-KEBBÎ, Züheyr, Mevsûatü Hulefâi'l-Müslimîn, Beyrut, 1994.
» KEHHÂLE, Ömer Rıza, A'lâmü'n-Nisâ fi'l-Âlemi'l-Arab ve'l-İslâm, Dimeşk, bty., c. I. » KENNEDY, Hugh, The Early Abbasid Caliphade, London, 1981.
» KIRBIYIK, Kasım, "Hayzuran", DİA, İstanbul,1998, XVII, s. 106. » el-KİNDÎ, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf (ö. 350/961), Kitâbü'l-Vülât ve Kitâbü'l-Kudât, Kahire, bty.
» KİTAPÇI, Zekeriya, Abbâsî Hilâfeti'nde Selçuklu Hatunları ve Türk Sultanları, Konya, 1997.
» KUDÂME b. Ca'fer (ö. 307/996), el-Harâc ve Sınâatü'l-Kitâbe, (nşr. Muhammed Huseyn ezZebîdî), Bağdat, 1981.
» LİTT, D., bk. MARGOLİOUTH, D. S.
» MAHMÛD ŞÂKİR, İslâm Tarihi, (çev. Ferit Aydın), İstanbul,1995, c. IV.
» el-MAKDİSÎ, Mutahhar b. Tâhir (ö. 355/965), Kitâbü'l-Bed' ve't-Târîh, Paris, 1916, c. VI.
» MARGOLİOUTH, D. S. - LİTT, D., Ummayyads and Abbasids, London, 1987.
» MEHMET ZİHNÎ, Meşâhirü'n-Nisâ, İstanbul 1292, c. I-II (Tek kitap hâlinde).
» el-MENBİCÎ, Agapiyus b. Kostantin (ö. h. IV/m.X), el-Müntehab min Târîhı'l-Menbicî, (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Trablus, 1976.
» el-MES'ÛDÎ, Ebü'l-Hasen Alî b. Huseyn (ö. 346/957), Mürûcü'z-Zeheb ve Meâdinü'l-Cevher, (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Beyrut, 1987, c. III.
» _________ , et-Tenbîh ve'l-İşrâf, Beyrut bty.
» MEZ, Adam, el-Hadâratü'l-İslâmiyye fi'l-Karni'r-RâbiI'l-Hicrî, (Arapçaya çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Reyde, nşr. Ahmed Rif'at el-Bedrâvî), Beyrut, 1967, c. I-II.
» MUSTAFA ŞÂKİR, Devletü Beni'l-Abbâs, Kuveyt, 1973, c. I.
» en-NÜVEYRÎ, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb (ö. 733/1333), Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'lEdeb, (nşr. Muhammed Câbir - İbrâhim Mustafa), Kahire, 1984, c. XXII.
» ÖMERÎ, İbn Fazlullah Şihâbüddîn Ahmed (ö. 749/1349), Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'lEmsâr, (nşr. Fuâd Sezgin), Frankfurt, 1989.
» RÜSTEM, Abdüsselâm, Ebû Ca'fer el-Mansûr: el-Halîfetü'l-Abbâsî -Dirâse ve Tahlîl-, Mısır, 1965.
» SEYYİD EMÎR ALÎ, Musavver Târîh-i İslâm, (nşr. Mehmet Rauf), İstanbul 1913.
» SÜHEYL ZEKKÂR, Târîhu'l-Arab ve'l-İslâm münzü mâ kable'l-Meb'âs ve hattâ Sükûti Bağdat, Dımeşk, 1982.
» es-SÜYÛTÎ, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr (ö. 911/1505), Târîhu'l-Hulefâ, (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Beyrut, 1995.
» eş-ŞÂMÎ, Ahmed, ed-Devletü'l-İslâmiyye fi'l-Asri'l-Abbâsîyyi'l-Evvel, Demmâm, 1983.
» ŞEMSEDDÎN SÂMİ, Kâmûsü'l-A'lâm, İstanbul, 1316, c. III.
» ŞEVKÎ, Ebü'l-Halîl, Hârûnürreşîd, Dimeşk,1988.
» et-TABERÎ, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Târîhu'l-Ümem ve'l-Mülûk, Beyrut, 1982, 1987, c. VIII, IX.
» TULUS, Muhammed Es'ad, Târîhu'l-Arab, Beyru,t bty., c. II.
» TURABİ, Ahmet Hakkı, "İbrâhim el-Mevsılî", DİA, İstanbul, 2000, XXI, s.s. 322-323.
» ______ , "İshak el-Mevsılî", DİA, İstanbul 2000, XXII, s.s. 536-537.
» ÜÇOK, Bahriye, İslâm Tarihi (Emevîler -Abbâsîler), Ankara, 1979.
» el-VEKÎL, Muhammed Seyyid, el-Asru'z-Zeheb li'd-Devleti'l-Abbâsîyye, Beyrut, 1998.
» VAGLİERİ, Laura Veccia, "Abbâsî Hilâfeti," İTKM., (çev. Heyet), İstanbul, 1988, c. I.
» el-YÂFİ'Î, Ebû Abdullah b. Es'ad b. Alî b. Süleymân (ö. 768/1366), Mir'âtü'l-Cinân ve Ibratü'l-Yekzân fî Ma'rifeti mâ Yu'teberu min Havâdisi'z-Zamân, Kahire, 1993, c. I.
» el-YA'KÛBÎ, Ahmed b. Ebû Ya'kûb b. Ca'fer (ö. 284/897), Târîhu'l-Ya'kûbî, Beyrut, 1992, c. I-II.
» YÂKÛT el-HAMEVÎ, Şihâbüddîn Ebû Abdullah (ö. 626/1228), Mu'cemü'l-Büldân, Beyrut, bty., c.II, IV.
» ZA'ÎNÜL'ÂNÎ, Hasan Fâdıl, Siyâsetü'l-Mansûr Ebî Ca'fer ed-Dâhiliyye ve'l-Hâriciyye, Bağdat, » ez-ZEHEBÎ, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347), Kitâbü Düveli'l- İslâm, (nşr. M. Şeltut - M. Mustafa İbrâhim), Mısır, 1974.
» __________, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, (nşr. Alî Ebû Zeyd-Şu'ayb el-Arnavut), Beyrut, 1990, c. I-XXV.
» ez-ZEHRÂNÎ, Dayfullah Yahyâ, en-Nefekât ve İdâratühâ fi'd-Devleti'l-Abbâsîyye, Mekke, 1986.
» ZETTERSTÉEN, K. V., "Mehdi", İA., İstanbul 1988, VII, s. 480.
» ZORLU, Cem, İslâm'da İlk İktidar Mücadelesi, Konya, 2002..