Tarihî şivelerde ve Türkiye Türkçesinde yaşlılık ifade eden kelimeler

Yaşlanmak, yaşam dönemlerinden biridir ve bu süreci anlatmak için Türkçede birçok kelime ve kavramdan yararlanılmıştır. Bu çalışmada, tarih boyunca Türkçede yaşlılık kavramı karşılığında kullanılan avıçka, acuze, ihtiyar, karı, kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu ve yaşlı kelimeleri ile bu kelimelerin türevleri üzerinde durulmuş ve bunların günümüzdeki kullanım durumları gözden geçirilmiştir. Ayrıca söz konusu kelimelerin hangi dönemlerde dile girdiği, dilde ne kadar yaşadığı ve hangi dönemlerden sonra kullanımdan düştüğü bilgisine de ulaşılmıştır. Çalışmanın malzemesi, tarihî şiveler üzerine oluşturulmuş metin ve sözlükler taranarak elde edilmiştir. Orhun Abideleri’nden başlamak üzere Karahanlı, Harezm, Çağatay, Kıpçak, Eski Anadolu sahalarına ait belli başlı metinler ile sözlükler taranmış ve bu metinlerde bulunan yaşlı, yaşlılık, yaşlanmak kavramlarını karşılayan sözcükler tespit edilerek örnekleriyle sunulmuştur.

The words representing ageing in Turkish and its historical dialects

Ageing process is one of the life periods and to describe it, many words has been used in the standard language and Turkish dialects. In this study, avıçka, acuze, ihtiyar, karı, kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu and yaşlı words and their derivations have been emphasized in the historical process of Turkish. Also, the information of the entry time of these words into the language, how long they have lived and in which period they went out of usage has been reached. Study material is built on main texts and dictionaries belong to the periods of the Köktürk, Karahanli, Khwarezm, Chagatai, Kipchak, and Old Anatolian Turkish.

PDF

___

Aksan, D., (1990), Türkçenin Gücü, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Arat, R. R.çeviren, (1992), Atebetü’l-Hakayık/ Edib Ahmed Yükneki, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Arat, R. R. çeviren, (2006), Kutadgu Bilig /Yusuf Has Hacib, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Argunşah, M. hazırlayan, (1999), Tuhfe-i Muradi: İnceleme-Metin-Dizin / Muhammed b. Mahmud Şirvani, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. Hazırlayan, (1997), Kısasü’l-Enbiya: Giriş, Metin, Tıpkıbasım: Burhanoğlu Kadı Nasırüddin Rabguzi, 1. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. hazırlayan, (1997), Kısasü’l-Enbiya: Dizin: Burhanoğlu Kadı Nasırüddin Rabguzi, 2. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A., (1998), Nehcü’l-Feradis: Uştmahlarning Açuk Yolu (Cennetlerin Açık Yolu) Dizin-Sözlük/ Mahmud b. Ali Kerderli, 3. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. (2004), Türkçe İlk Kur’ân Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi: Giriş-Metin-Notlar- Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Atalay, B. çeviren, (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lugat-it-Türkiyye = et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Atalay, B., çeviren, (1970), Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü, [y.y.: y.y.].
Atalay, B. çeviren, (2006), Kaşgarlı Mahmud Divanü lugati’t-Türk, I-IV. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ayan, H., (1979), Hurşidname: (Hurşid ü Ferahşah): İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini/ Sadreddin Mustafa Şeyhoğlu, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Bang, W. ve A. Von Gabain, (1931), “Analytischer Index zu den fünf ersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte”, SBAW. 17, 461-517.
Caferoğlu, A. hazırlayan, (1931), Abû Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk, İstanbul: Evkaf Matbaası.
Caferoğlu, A., (1994), Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme: Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahları, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Canpolat, M. yayına hazırlayan, (1982), Mecmûatü’n-Nezâir: Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Clauson, G., (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
Demir, N. hazırlayan, (2002), Danişmendname: Tenkidli Metin, Türkiye Türkçesine aktarılış, Dil özellikleri, Sözlük, Tıpkıbasım, Cambridge. Mass.: Harvard University.
Dilçin, C. hazırlayan, (1991), Süheyl ü Nev-bahar: İnceleme, Metin, Sözlük/ Hoca Mesud, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
Eraslan, K. hazırlayan, (1999), Mevlana Sekkaki Divanı / Mevlana Sekkaki, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ergin, M., (1989), Dede Korkut Kitabı I: Giriş, Metin Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ergin, M., (2009), Dede Korkut Kitabı II: İndeks, Gramer, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Erol, H. A., (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Gabain, A. Von, (1974), Alttürkische Grammatik, Wiesbaden: Harrassowitz, (1988). Türkçe çevirisi: Mehmet Akalın (1988), Eski Türkçenin Grameri Ankara: Türk Dil Kurumu.
Grønbech, K., (1942), Komanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.
Türkçe çevirisi Kemal Aytaç (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü: Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Ankara: Kültür Bakanlığı.
http://tdkterim.gov.tr/atasoz/ (12.10.2010).
Işıtman, İ. R. şimdiki dile çeviren, (1941), Ali Şîr Nevâî Muhakemet-ül-Lûgateyn/Büyük şairin beşyüzüncü doğum yıldönümü dolayısıyle, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kanar, M., (2009), Kanar Arapça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. hazırlayan, (1989), Seyf-i Sarâyî: Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bit-Türkî), 2. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Karamanlıoğlu, A. F., hazırlayan, (2006), Muinü’l-Mürid: Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım/ Şeyh Şeref Hace, İstanbul: Beşir Kitabevi.
Kaya, C. Hazırlayan, (2008), Uygur harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikayesi: Giriş, Tıpkıbasım, Metin, Çeviri, Notlar ve Dizinler, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kaya, C., (1994), Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Korkmaz, Z. yayına hazırlayan, (1973), Sadred-din Şeyhoğlu Marzuban-name Tercümesi: İnceleme, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Kültüral, Z. ve Beyreli L., (1999), Şerifi Şehname Çevirisi, 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Orkun, H. N., (1940), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası, İstanbul: A. Kral Basımevi.
Orkun, H., N., (1987), Eski Türk Yazıtları, 1 ciltte 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ölmez, Z. K., (1993), Mahbubü’l-Kulub: İnceleme-Metin-Sözlük / Tez (Doktora), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özkan, M., (1993), Mahmûd b. Kadı-i Manyâs Gülistan Tercümesi: Giriş, İnceleme, Metin, Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Özmen, M., (1984), Ahmed-i Dai’i Divanı: Metin-Gramer-Dizin, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü.
Özsoy, B. S. hazırlayan, (2006), Dede Korkut Kitabı: Transkripsiyon-İnceleme-Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
Sağol, G., (1995), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi: Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım = An Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary and Facsimile, Cambridge. Mass.: Harvard University.
[Taymas], A.B., (1988), İbn-i Mühennâ Lûgati: İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksidir, 2. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Tekin, T., (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Şafak Matbaacılık.
Tekin, Ş., (1976), Maytrısimit, 2. cilt, Erzurum: Atatürk Üniversitesi yayınları.
Tietze, A., (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı = Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkische, 1. cilt, İstanbul: Simurg Yayınları.
Toparlı, R, hazırlayan, (1992), İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Toparlı, R. hazırlayan, (2000), Lehce-i Osmanî/ Ahmed Vefik Paşa, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Toparlı, R., Vural H. ve Karaatlı R., (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Şemseddin S., (1985), Temel Türkçe Sözlük- Orijinal Kitap Adı: Kamus-ı Türkî, I-III cilt, İstanbul: Tercüman Gazetesi.
Türk Dil Kurumu, (2005), Türkçe Sözlük, 10. basım, Ankara.
Türk Dil Kurumu, (1963-1982), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-XII, Ankara.
Türk Dil Kurumu, (1963-1977), XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I-VIII, Ankara.
Yüce, N., (1993), Mukaddimetü’l-Edeb: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Zülfikar, Tezcan H. ve S. yayına hazırlayanlar, [t.y.], Nehcü’l-Feradis: Cennetlerin Açık Yolu: Mahmud b. Ali Kerderli, 2. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.