Eski Türkçe ele-’den Çağdaş Uygurca elley’e

Türk dilinin farklı tarihî dönemlerinden Çağdaş Türk dillerine ulaşan sözcüklerin anlam ve şekil bakımından karşılaştırılması Türkçenin geçmişten günümüze kadar uzanan bütünlüğünü ortaya koymak için büyük önem arz eder. Günümüzden binlerce yıl öncesinde kullanılan sözleri gerek çağdaş Türk dillerinde gerekse Türk dillerinin farklı ağızlarında görmek mümkündür. Özellikle, en eski metinlerde bile nadir rastlanan ve Çağdaş Türk dilleri arasında da pek yaygın olmayan veya şeklen ve anlamsal olarak değişime uğrayan kimi sözler Türkçenin eskiliğinin ve devamlılığının göstergesidir. Türkçenin en eski metinlerinde geçen bir kısım sözcükler çeşitli araştırmacılar tarafından değerlendirilmiştir; tarihî eserlerin söz varlığı ile günümüz Türk dillerinin söz varlığı bazı karşılaştırmalı çalışmalara konu olmuştur. Bu çalışmalar sonucunda günümüz Türk dillerindeki eskicil sözcüklerin kökeni aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmamda Çağdaş Uygurcada çok özel bir yeri olan elley sözünün kökeninin Eski Türkçe ele- filine dayandığını açıklamaya çalışacağım. ele- filinin geçtiği ilk metin VIII. yüzyıldan kalma Dongoyn Şiree yazıtı olup Uygurca Budist eserlerdeki örnekleriyle devam etmiş ve günümüz Uygurcasına kadar ulaşabilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkçe, Eski Uygurca, Çağdaş Uygurca, Dongoyn Şiree yazıtları, ele-/ele, elley

From Old Turkic ele- to Modern Uyghur elley

Comparison of the meaning and form of the words which from different historical periods of Turkish language reached to Modern Turkic languages has great importance for revealing the integrity of Turkic from past to present. It is possible to see the words used thousands of years before today in both modern Turkic languages and in different dialects of Turkic languages. In particular, some words that are rare even in the oldest texts and which are not very common in modern Turkic languages or that have changed in form and semantically are indications of the oldness and continuity of Turkic. Some words in the oldest Turkic manuscripts have been evaluated by various researchers. The vocabulary of historical monuments and vocabulary of modern Turkic languages have been the subject of some comparative studies. As a result of these studies, it is tried to clarify the origin of old words in modern Turkic languages. In this study, I will try to explain that the origin of the word elley, which has a very special place in modern Uyghhur, is based on the Old Turkic ele-. The verb ele-, first attested in the inscription of Dongoin Shiree dating from the VIII century and continued with examples of Uyghhur Buddhist works and reached to the present Uyghhur language.

Keywords:

Old Turkic, Old Uyghur, Modern Uyghur, Dongoyn Şiree Inscription, ele-/ele, elley,

PDF

___

BAYNİYAZOV, Ayabek, Janar BAYN,YAZOV, Kenan KOÇ (2019), Türkiye Türkçesi -Kazak Türkçesi Sözlüğü (TKS). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
DANKOFF, Robert, James KELLY (1985) MAḤMŪD al-KĀŠΓARĪ. Compendium of The The Turkic Dialects. (DLT) III. Harvard University.
JARRING, Gunnar (1964), En Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund.
KOÇ, Kenan, Ayabek BAYNİYAZOV, Vehbi BAŞKAPAN (2019), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü (KTS). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Mahmûd el-Kâşgarî , Dîvânu Lûgat’it-Turk (Türk Dilleri Derlemesi) (2019). Çeviren: Mustafa S. KAÇALİN; yayına hazırlayan: Mehmet Ölmez. Kabalcı yayıncılık, İstanbul.
MÖNHTULGA, Rinçinhorol (2016): “Dongoyn Şiree Kültür Kompleksi / Dongoin Shiree Complex”, Moğolistan’daki Türk Ayak İzleri / Turkic Footprinys in Mongolia, Ulaanbaatar, 186-191.
ÖLMEZ, Mehmet (2017): “Moğolistan’da Yeni Bulunan Eski Türkçe ‘Dongoyn Şiree’ Yazıtları Üzerine Notlar”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2017, 57:161-178.
RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Erster Band: die Vocale. St. Petersburg.
RADLOFF, Wilhelm, S. Ye. MALOV (1913), Suvarṇaprabhāsa (sutra zolotogo bleska). Tekst ujgurskoj redakcii. 1-2. Sanktpeterburg. (Bibliotheca Buddhica. 17.) [Yeniden bs. Osnabrück 1970].
RÖHRBORN, Klaus (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: a - ärŋäk I-VI. Wiesbaden.
RÖHRBORN, Klaus (2017), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung II: Nomina – Pronomina – Partikeln. Band 2: aš – äžük. Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
WILKENS, Jens (2016), Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Teil 1, 2, 3. (BT XXXVII) Tornhout.
YUDAHİN, K., K. (1998), Kırgız Sözlüğü. Türkçeye çev. Abdullah TAYMAS. TDK Yay. Ankara, (Birleştirilmiş birinci bs.) [Birinci bs. 1945].
YUSUPOVA, Nasiba (2018), Türkçe – Özbekçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
ZİEME, Peter (1975), “Ein uigurischer Erntesegen”, Altorientalische Forschungen, 3, 1975: 109-143.
Kumul Ninnisi: https://www.youtube.com/watch?v=c-lXQKp1mRo