Eski Türk Yazıtlarında Geçen Yer-Yön Adlarının Sarı Uygurcadaki Durumu

Eski Türklere ait runik alfabe ile yazılmış yazıtların söz varlığı yaklaşık bin küsur kelimeden oluşmaktadır. Bu çalışmada, yazıtların söz varlığının yalnızca bir kısmını oluşturan yer-yön adları üzerinde durulmaktadır. Eski Türk yazıtlarında yer-yön adı ile ilgili 15 sözcük geçmektedir. Bu yer-yön adlarından 12’si Sarı Uygurcada tespit edilmiştir. Söz konusu yer-yön adları şunlardır: beru / beri / ver “buraya, burasına”, iç / iş “iç, içeri”, kuz “kuzey”, kuzı / kuzu “aşağı, alt, kuzey” orto / orta / otra / horta “orta”, öndün / undun / ündün “doğu”, örixk “önceki”, tas “dış, dış yüz”, utur / uttur / otur / oltur “önünde, karşısında; ortasında, içinde”, üze “üstünde, üzerinde”, yan “yan, taraf”, yur / yurı / yorı / yöri “güney; yukarı, yukarıya; üst düzey bir makam, mevki”. Sarı Uygurcada tespit edilen bu yer-yön adlarından yalnızca kuz “kuzey” sözcüğü coğrafi bir yön adı olarak kullanılmaktadır. Buna ek olarak, kuzı / kuzu “aşağı, alt, kuzey”, yur / yurı “güney; yukarı, yukarıya” ve öndün / undun / ündün “doğu; üst, yukarı” sözcükleri hem yer-yön adı hem de coğrafi bir yön adı olarak varlığını sürdürmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türk Yazıtları, Runik Alfabe, Eski Türkçe, Sarı Uygurca, Yer-yön Adları, Karşılaştırmalı Türkoloji

The Current Status of Directional Nouns Used in Old Turkic Inscriptions in Yellow Uyghur

The lexicon of inscriptions written in Old Turkic runiform script consists of about a thousand words. This study focuses on comparison of directional nouns in inscriptions with the ones in Yellow-Uyghur. In Old Turkic inscriptions, 15 directional nouns are recognized and 12 of these words exist in Yellow Uyghur. These directional nouns are as follows: beru / beri / ver “to this side”, iç / iş “inside”, kuz “north”, kuzı / kuzu “downwards, below, north” orto / orta / otra / horta “middle”, öndün / undun / ündün “east”, örixk “previous”, tas “exterior, outside”, utur / uttur / otur / oltur “in front of, against; in the middle, within”, üze “above, on high”, yan “side”, yur / yurı / yorı / yöri “south; upward, a high ranking position,”. Among these directional nouns in Yellow Uighur, only the term kuz “north” is used as a word to indicate a direction. In addition, the terms kuzı / kuzu “downwards, below, north” and yur / yurı “south; upwards”, öndün / undun / ündün “east; above” survives in Yellow Uyghur both as directional noun and as cardinal direction terms.

Keywords:

Old Turkic Inscriptions, Runiform Script, Old Turkic, Yellow Uyghur, Directional Nouns, Comparative Turcology,

PDF

___

Referans1: Aksan, Doğan (2003), Dil, Şu Büyülü Düzen, Ankara: Bilgi Yayınevi.
Referans2: Arat, Reşit Rahmeti (1998), Kutadgu Bilig II, Çeviri, 7 bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Referans3: Arat, Reşit Rahmeti (1999), Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Referans4: Ayazlı, Özlem (2016), Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Referans5: Ayazlı, Özlem (2019), “Altun Yaruk Sudur’da Çekim Edatları” International Journal of Old Uyghur Studies, Cilt: 1, Sayı: 1, Haziran: 39-72.
Referans6: Ayazlı, Özlem (2019), “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: O-Ö Maddeleri”, Turkish Studies Language and Literature, Cilt: 14, Sayı 2: 323-344.
Referans7: Ayazlı, Özlem (2019), “Sarı Uygurca Üzerine Etimolojik Denemeler: U-Ü Maddeleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 59, Sayı: 1, Haziran: 1-26.
Referans8: Aydın, Erhan (2015), Yenisey Yazıtları, Konya: Kömen Yayınları.
Referans9: Aydın, Erhan (2015), Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), 3. bs., Konya: Kömen Yayınları.
Referans10: Chen, Zongzhen, Lei, Xuanchun (1990), Zhongguo Tujue Yuzu Yuyan Cihui Ji, (Çin’deki Türk Dillerinin Sözlüğü), Pekin: Milletler Yayınevi.
Referans11: Clauson, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
Referans12: Dwyer, Arienne (2000), “Consonantalization and Obfuscation”. In Goksel, Aslı & Cecilia Kerslake, eds. 2000. Studies on Turkish and Turkic Linguistics. Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics. Lincoln College, Oxford, 12-14, Wiesbaden: Harrassowitz, pp. 423–432.
Referans13: Kaya, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin, Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Referans14: Lessing, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük, Çeviren: Günay Karaağaç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Referans15: Li, Yong-Sŏng (2004), Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul.
Referans16: Malov, Sergey Yefimoviç (1957), Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika, Alma-Ata.
Referans17: Malov, Sergey Yefimoviç (1967), Yazık jyoltıh uygurov: Teksti i perevodı, Moskva.
Referans18: Nugteren, Hans, Roos, Marti (2006), “Prolegomena to the classification of Western Yugur”, Exploring the Eastern Frontiers of Turkic, Ed. Marcel Erdal and Irina Nevskaya, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden: 99-130.
Referans19: Ölmez, Mehmet (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistandaki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara: BilgeSu Yayınları.
Referans20: Räsänen, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
Referans21: Roos, Martina Erica (2000), The WesterFGn Yugur (Yellow Uygur) Language, Grammar, Text, Vocabulary. (yayınlanmamış doktora tezi). Rijks Üniversitesi, Leiden.
Referans22: Röhrborn, Klaus, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: a -ärŋäk 1-6, Wiesbaden, 1977-1996.
Referans23: Skvortsov, M. İ (1982), Çăvaşla-vırăsla slovar′ Çuvaşsko-russkiy slovar', Moskva.
Referans24: Şirin, Hatice (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
Referans25: Tenişev, E. Rahimoviç (1976), Stroy sarıg-yugurskogo yazıka, Moskva.
Referans26: Tekin, Talat (1985) “Üze Zarfı Hakkında”, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, I. Türk Dili, Cilt I, İstanbul: 253-260.
Referans27: Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9