XVIII. Asır Fetva Mecmuaları Işığında Osmanlı’da Tedavül Aracı Olarak Kullanılan Paralar

Osmanlı Devleti, kuruluşundan Tanzimat devrine kadar ki dönemde kendisinden önceki İslâm devletlerinde ve döneminde var olan devletlerin kullandıkları madeni para rejimine tâbi olmuştur. Fatih devrine kadar monometalist denilen tek madenî paranın geçerli olduğu para uygulamasının câri olduğu Osmanlı Devleti’nde Fatih’in ilk Osmanlı altınını bastırmasıyla bimetalist denilen çift madenî paranın yürürlükte olduğu bir para rejimine geçiş yapılmıştır. Özellikle Avrupalıların Amerika kıtasından getirdikleri bol miktarda gümüşün etkisiyle ekonomide enflasyonist bir vasat oluşmuş, bunun yansıması olarak gümüşün gramajı ve büyüklüğünde bu doğrultuda ayarlamalar yapılmıştır. İslâm devletlerinin ilk dönemlerinde Bizans ve Sâsânî devletleri döneminde kullanılan paraların zamanla İslâmî simge ve semboller içerecek şekilde yeniden tedavül edildiği bilinmektedir. Osmanlı Devleti de gerek kendisinden önceki devletlerin gerekse çağdaşı Batı ülkelerinin paralarını tedavülde bulundurmuş, zamanla bunları yeniden kendi darphânelerinde basarak tedavülde tutmuştur. Osmanlı maliyesinin özellikle savaş dönemlerinde yaşadığı sıkıntılar, tedavüldeki paraların adına “tağşiş” denilen ayarlamalar yapılmasıyla giderilmeye çalışılmış, bu ise toplumda bir takım olumsuz yansımalara sebebiyet vermiştir. Mangır adı verilen bakır paraların zamanla nominal değeri ile madeni değeri arasında oluşan fark ise kalpazanlık faaliyetlerinin ortaya çıkmasına yol açmış, devlet bunun önüne geçmek için mangırın basımı ve tedavülünü ortadan kaldırmıştır. İncelemiş olduğumuz XVIII. asırda basılmış fetva mecmualarında, Osmanlı’da tedavülde olan yerli ve yabancı para birimlerinin isimleri görülmekte, “tağşiş” yani paranın değeriyle ilgili yapılan değişiklikler ile “tecdid-i akçe” yani yeni bir Padişah’ın tahta çıkmasıyla kendi adına yeni paraların bastırılıp eskilerin ise tedavülden kaldırılması uygulaması, mangırın piyasada oluşturduğu olumsuz etkilerden bahsedilmektedir. Ayrıca kalpazanlık faaliyetine dair meseleler, para değerindeki değişimlerin muamelelerdeki olumsuz yansımaları gibi paraya ilişkin çeşitli konularda bilgiler edinilmektedir. Fetvalarda geçen bu bilgiler, iktisat tarihinin para bahsiyle ilgili yazılmış eserleriyle mukayese edildiğinde literatürde geçen bilgileri teyit eder nitelikte olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Fetva, fetva mecmuası, para, akçe, tağşiş

The Monies In Circulation In Ottoman State According to Fetva Journals, Published in XVIII Century

The Ottoman Empire was subjected to the coin regime which was used by the states that existed in the Islamic states and periods before the Tanzimat era. Until the Fatih period, there was a single monetary application called monometalist. In the Ottoman Empire, the conversion of the first Ottoman gold of Fatih to a monetary regime in which the double metal money called bimetalist was in effect was made. In particular, Europeans were influenced by silver in the abundance of America continent, and inflationary economies were formed in the economy, and as a reflection of this, the silver weight and size were adjusted in this direction. It is known that the money used during the Byzantine and Sassanian states in the early periods of the Islamic states was redeclared in time to include Islamic emblem and symbols. The Ottoman Empire also kept the money of the former states or contemporary Western countries in circulation and kept them in circulation by minting them again in their own mints. The troubles experienced especially during the war periods of Ottoman finance were tried to be solved by making adjustments called "tağşiş" in the name of the money in circulation, which caused some negative reflections in the society. The difference between the nominal value and the metal value of the copper money called “mangir” over time led to the emergence of counterfeiting activities and the state removed the printing and circulation of the mangir to prevent this. The names of the local and foreign currencies that are circulating in the Ottoman Empire can be seen in the fetva registers, which were printed in the 18th century. "Tagsis" which means the changes made about the value of money and "tecdid-i akce" which was the application of a new Padishah on the throne to mint new money on his behalf and remove the old ones from the circulation. There are also informations on various issues related to the currency, such as issues related to counterfeiting activities, negative reflections of changes in money value. These informations in the fetvas seem to confirm the information in the literature when compared with the works written about the money chapters of economic history literature.

Keywords:

Fetva, fetva registers, money, coin, tagsis,

PDF

___

“Abbâsî”, DİA, Cilt 1, 1988.
Abdullah Efendi, Yenişehirli, Behcetü’l-Fetâvâ, (Hazırlayan: Süleyman Kaya ve diğerleri), Klasik Yayınları, İstanbul 2011.
Abdürrahim Efendi, Menteşzâde, Fetâvâ-yı Abdürrahim, İstanbul, 1243/1827.
Ali Efendi, Çatalcalı, Fetâvâ-yı Ali Efendi, Matbâa-i Âmire, İstanbul, 1312/1893.
Feyzullah Efendi, Seyyid, Fetâvâ-yı Feyziyye, (Haz: S. Kaya), Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
Mehmed Ârif Efendi, Dürrîzâde, Netîcetü’l-Fetâvâ, (Derleyen: Hafız Mehmed b. Ahmed b. Şeyh Mustafa), Matbâa-i Âmire, İstanbul, 1265/1849.
Akyıldız, Ali, “Para”, DİA, Cilt 34, 2007.
Artuk, İbrahim, “Fındık Altını”, DİA, Cilt 13, 1996.
—. “Zer-i mahbûb”, DİA, Cilt 44, 2013.
—. “Zolota”, DİA, Cilt 44, 2013.
Atar, Abdulkadir, XVIII. Yüzyıl’da Yayımlanmış Fetva Mecmualarına Göre Osmanlı’da İktisadî Hayat, M.Ü.S.B.E., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015.
Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum (Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh) İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul 1969.
“Eşrefî”, DİA, Cilt 11, 1995.
İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluığu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlar, İstanbul 2009.
Kılınç, Ahmet, “Yıldırım Bayezid Han’ın Devlet Yönetimine Işık Tutan İki Osmanlıca Makale ve Tahlilleri”, YBHD, 2016/1.
Kılıç, Orhan, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri”, Cilt 3, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyim ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
Pamuk, Şevket, “Kuruş”, DİA, Cilt 26, 2002.
—Osmanlı İmparatorluğu'nda Paranın Tarihi. İstanbul: Tarih Yurt Yayınları, 1999.
Özcan, Ruhi. “Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyılda Yapılan Sikke Tashihleri”, Konya Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 2005.
Sahillioğlu, Halil. “Akçe”, DİA, Cilt 2, 1989.
—“Altın”, DİA, Cilt 2, 1989.
—“Dirhem”, DİA, Cilt 9, 1994.
—“Esedî”, DİA, Cilt 11, 1995.
Sami, Şemseddin. Kamus-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978.
Tabakoğlu, Ahmet. Türk İktisat Tarihi. Altıncı Basılış. Dergâh Yayınları, İstanbul 2003.
—“Nisab, Para ve Gelir Dağılımı”, Zekât Nisabı ve Fitre Miktarının Çağdaş Parasal Değeri Sempozyumu, Kur’an Araştırmaları Vakfı Kurav Yayınları, Bursa 2004
Tekin, Oğuz. “Sikke”, DİA, Cilt 37, 2009.