Tasavvufta İhsan Teriminin Kavram Ağı Üzerine Analitik Bir Değerlendirme

İhsan, bir eylem olarak “iyilik etmek” ve “yaptığı işi güzel yapmak [itkân]” şeklinde kısmen farklı iki anlamda kullanılmaktadır. Cibril hadisinin delaletiyle ihsan kelimesinin yüklendiği üçüncü anlam ise Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmektir. Bu son anlam, ahlâkî vurgusunun yanında bir taraftan insanın ibadette ihlaslı olması gereğine göndermede bulunmakta, diğer taraftan ise beşerî varlığın ontolojik ve epistemolojik derinliğine işaret etmektedir. Bu çerçevede ihsan ve onunla bağlantılı olan adalet, Allah’ın Esmâ-i Hüsnâ’sı içerisinde birer niteliktir. İslâm düşüncesinde, özellikle tasavvufî bağlamda bu düşünüşün özelliklerine uygun semantik ilişkiler ağı oluşturulmuştur. Terminoloji alanında otoritelerden biri olan Ebü’l-Bekâ el-Kefevî’nin (öl. 1095/1684) kavram şemasında adalet, ihsandan üstünken, Râgıb el-İsfahânî’nin şemasında adalet, ihsandan sonra gelmektedir. Ne var ki bu son şemada adalet ve ihsan kavramlarının sadece i‘tâ’ (verme) edimi üzerinden inşa edildiği, kavramının rü’yet ve Müşâhede bağlantısının devre dışı bırakıldığı anlaşılmaktadır. Tasavvuf düşüncesinin oluşturduğu kavram şemasında ise ihsan kavramı, adaletten sonra yerleştirilmiş ve Müşâhede, hayâ ve inzi‘âc gibi kavramlarla bağlantılı değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Kavram Hiyerarşisi, Adalet, İhsan, Müşâhede, Hayâ, İnzi‘âc

An Analytical Evaluation on the Concept Network of the Term Iḥsān in Ṣūfism

Iḥsān is used in two somewhat different meanings as an act of "doing someone a favour" and "doing a good job [ıtqān]". The third meaning that the word ihsan is attributed with the signification of the hadith of D̲j̲abrāʾīl is "to worship as if seeing God". This last meaning has a moral emphasis. On the one hand, it refers to the necessity of a person to be sincere in worship, but on the other hand, it points to the ontological and epistemological depth of human existence. In this framework, iḥsān and the justice associated with it are qualities in al-Asmāʾ al-Ḥusnā of Allah. A network of semantic relations has been created in accordance with the codes of this thought in Islamic thought especially in the mystical context. In Abū al-Baqāʾ al-Kaffawī’s conceptual scheme, one of the authorities in the field of terminology, justice is superior to iḥsān. In Rāg̲h̲ib al-Iṣfahānī’s scheme, justice comes after iḥsān. However, in this last scheme, it can be seen that the concepts of justice and iḥsān are built only on the act of “obedience (giving).” It is understood that the ruʾyat Allāh and sh̲ahāda connection of the concept in question is disabled here. As for the concept scheme created by ṣūfī thought the concept of iḥsān has been placed after justice. On the other hand, the concept of mushāhadah has been evaluated in connection with concepts such as "hayā" and "inzi‘āc".

Keywords:

Ṣūfism, Hierarchy of Concept, Justice, Iḥsān, Mushāhadah, Hayā, Inzi‘āc,

PDF

___

Afîfî, Ebü’l-Alâ. İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler. İstanbul: İz Yayınları, 2000.
Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûku’l-lugaviyye. Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, ts.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 2001.
Bursevî, İsmâil Hakkı. Tamâmü’l-feyz. Ankara: Milli Kütüphane, 06YzA 6252/5, ts., 1a-268b.
Câhız, Ebû Osman. Resâilü’l-Câhız. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1964.
Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh: tâcü’l-luga ve sıhâhü’l-Arabiyye. nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Kahire: el-Kitâbü’l-Arabî, 1956.
Cevziyye, İbn Kayyım. Miftâhu dâri’s-saʿâde. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1994.
Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâis. nşr. Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: yy., 1952-56.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
Çağrıcı, Mustafa. “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/544-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu. 2 Cilt. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1947.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrût: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1409/1988.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed Ivaz Mur‘ib. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 2001.
Ferrûh, Ömer. et-Tasavvuf fi’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1981.
Fütüvvetnâme-Erkân-ı Tarîk-i Âliye. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OEYz1766.
Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddîn. Câmiu’l-usûl fî evliyâi ve envâihim ve evsâfihim. Kahire: Matbaatü’l- Cemaliyye, 1910.
İbn Haldûn. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. 3 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
İbn Sîde, Ebü’l-Hasan. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdülhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye fî ma‘rifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-mülkiyye. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. El-Muvatta’. nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf. Kahire: y.y., 1382/1962.
İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. nşr. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1381.
İstanbûlî, Yahyâ Âgâh b. Sâlih. Mecmû’atü’z-zarâif sandûkatu’l-ma’ârif. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuri Arlasez, 2492/1325.
İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1975.
Kayserî, Dâvud. Şerhü fusûsü’l-hikem. thk. Celâlüddîn Aştiyânî. Tahran: İntişârâtü İlmî, 1375.
Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1993.
Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1991.
Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâifu’l-işârât. 3 Cilt. Kahire: Merkezü Tahkîki’t-Turâs, 1983.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-tevhîd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2003.
Mustafa Rasim Efendi. Istılâhât-ı insân-ı kâmil. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
Mustafa Safvân. el-Kelâm evi’l-mevt: el-luga bi-mâ hiye nizâmün ictimâ‘î dirâsetün tahlîliyye nefsiyye. çev. Mustafa Hicâzî. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2008.
Penâh, Yedullah Yezdân. el-İrfânü’n-nazarî mebâdiuhû ve usûluhû. çev. Alî Abbâs el-Mûsevî. Beyrut: Merkezü’l-Hadâre li’t-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.
Râzî, Fahreddin. Mefâtîḥu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2008.
Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdullah et-Türkî. Kahire: Merkezu’l-Buhûs, 2001.
Taha Abdurrahman. Bu’su’d-dehrâniyye: en-nakdü’l-i’timânî li-fasli’l-ahlâk ‘ani’d-dîn. Beyrut: eş- Şebeketü’l-Arabiyye li’l-Ebhâs ve’n-Neşr, 2014.
Taha Abdurrahman. Dînü’l-hayâ: mineʼl-fıkhiʼl-iʼtimârî ileʼl-fıkhiʼl-iʼtimânî. 3 Cilt. Beyrut: el-Müessesetüʼl- Arabiyye, 2017.
Taha Abdurrahman. Rûhuʼd-dîn min daykiʼl-almâniyye ilâ seʼʻatiʼl-iʼtimâniyye. Dârülbeyzâ: el-Merkezüʼs- Sekâfî el-Arabî, 2012.
Tehânevî, Muhammed Alî. Keşşâfu ıstilâhâti’l-funûn ve’l-ulûm. thk. Alî Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2017.
Ubûdiyyet, Abdü’r-Resûl. en-Nizâmü’l-felsefî li-medreseti’l-hikmeti’l-müteʻâliye. Beyrut: Merkezü’l- Hadârati’l-Kavmiyye li-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 2016.