Felsefî Kelam ve Ahlâk Felsefesi Bağlamında Kötülük Problemi: Nasîruddin Tûsî Merkezli Bir Analiz

İnsanoğlunun karşılaştığı doğal felâketler ve başka türden kötü olaylar Tûsî’yi kötülük problemine eğilme ve Tanrı’nın adâletine dair mantıklı ve tutarlı bir açıklama yapma gayreti içine itmiştir. Filozofun bu eksendeki temellendirmeleri aslında hayatın kaynağına, insanın varlık âlemindeki yerine ve yaşamın hangi hayat felsefesine ve ilkelere göre belirleneceğine ilişkin merakın sorunsallaştırılması ve hayatın anlamlandırılması açısından büyük önemi hâizdir. Çalışmanın amacı Tûsî’nin kötülük (şer) problemine ilişkin düşünce ve yaklaşımlarını derli-toplu bir şekilde ortaya koymak, bu konuda seleflerinden ne ölçüde etkilendiğini, kendine özgü katkısının olup olmadığını belirlemekle birlikte, filozofun doğal felâketler ve başka türden kötü olayları Tanrı’nın adâleti ile nasıl bağdaştırdığını ortaya koymaktır. Çalışmanın temel tezi Tûsî’nin kötülük problemine ilişkin görüş ve yaklaşımlarında genelde Mu‘tezile-Şîa ve İslâm Meşşâî geleneği çizgisini devam ettirdiği yönündedir. Tanrı’ya kötü fiillerin isnâd edilip-edilemeyeceği konusunda Tûsî’nin genelde Mu‘tezile olmakla, kısmen Eş‘arî çizgisini benimseyerek sentezçi bir tutum sergilediği de söylenebilir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Ahlâk, Tûsî, Kötülük, İlahî Adâlet

The Evil Problem in the Context of Philosophical Theolohy and Ethich: An Analysis Centered on Nasr ad-Din Tusi

Natural catastrophes and other bad events faced by humankind have drived Tūsī to investigate the problem of evil and to come up with a logical and consistent explanation to the problem of God's justice. The philosopher's grounding on this axis is actually extremely important in terms of problematising the curiosity about the source of life, the place of man in the realm of existence, and according to which philosophy and principles of life will be determined, and to make sense of life. The purpose of the study is to reveal Tūsī's thoughts and approaches on the problem of evil in a compact way and to determine to what extent he was influenced by his predecessors in this regard, and whether he has a unique contribution, and to justify how the philosopher reconciles natural calamities and other bad events with the justice of God. The main thesis of the study is that Tūsī generally continues the tradition of Mu‘tazila-Shia and Islamic Peripatetic philosophers’ views and approaches regarding the problem of evil. It can be said that although Tūsī generally adopts the Mu’tazilian approach regarding whether or not bad deeds can be attributed to God, he partially admits the Ash’arī line and a synthesist attitude.

Keywords:

Theology, Ethics, Tūsī, Evil, Divine Justice,

PDF

___

Açıkgenç, Alparslan. “The Concept of Existence in Tusi’s Philosophy”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985), 123-133.
Attar, Meryem. İslâm Ahlâkı: İslâm Düşüncesinde İlâhî Emir Teorisi. çev. Enver Şahin vb. İstanbul: Litera Yayınları, 2019.
Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. Şerḥu’t-Tecrîd. İstanbul: Nuruosmaniye Ktp., No. 2160, 139a-140b.
Bahrânî, Kemâleddin Misem b. Ali İbn Misem. Ḳavâʿidü’l-merâm fî ʿilmi'l-kelâm. thk. es-Seyyid Ahmed Hüseyni. Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar‘aşi, 2. Basım, 1985.
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî. Temhîdü’l-evâ’il ve telḫîṣü’d-delâ’il. thk. İmâduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1414/1993.
Bardakoğlu, Ali. “Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü ve İmam Mâtürîdî”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 59-76.
Çelebi, İlyas. “Klasik Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1998-1999), 55-72.
Çelebi, İlyas. “İvaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/488-490. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
Demirkol, Murad. Nasîrüddin Tûsî’nin İbn Sinacılığı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. tsh. M. Emîn ed-Dannâvî. Beyrut: y.y., 1421/2000.
Gafarov, Anar. Nasîruddîn Tûsî’nin Ahlâk Felsefesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
Gökdağ, Kamuran. “Toplumsal Bedenin Yetkinliği: Nasîrüddîn-i Tûsî’de İdeal Yönetim Ontolojisi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 40 (2018), 47-68.
Güleç, Yasemin. “Nasîrüddin Tûsi’de Daire ve Merkezi: Bir Erdem Olarak Adâlet”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/1 (2017), 127-145.
Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Keşfü’l-murâd fî şerḥi Tecrîdi’l-iʿtiḳād. thk. Hasan Hasanzade Âmulî. Kum: y.y., 1425.
Hillî, Cemâlüddîn Hasen (Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Menâhicü’l-yaḳīn fî uṣûli’d-dîn. nşr. Ya‘kûb el-Ca‘fer. Kum: Merkezü’d-Dirâsât ve’t-Tahkîkatü’l-İslâmiyye, 1415.
Hourani, George Fadlo. Islamic rationalism: the ethics of abd al- jabbar. London: Oxford University Press, 1971.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan el-Ensârî. Mücerredu maḳâlâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb el-Hâzin. Tehẕîbü’l-aḫlâḳ ve taṭhîrü’l-aʿrâḳ. nşr. İbnü’l-Hatîb. b.y.: Matbaatü’l-Asriyye, 1398/1978.
İsfahânî, Ebu’s-Senâ Şemseddin Mahmûd b. Abdurrahman b. Ahmed. Şerḥü’t-Tecrîd. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Fâtih bölümü., No: 3022, vr. 89b, 90b, 91a, 96a.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Abdulhalim Mahmud-Süleyman Dünya. 6 Cilt. Kahire: Vezâretü’s-Sakâfe ve’l-İrşâd al-Kûmî, 1963.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman-Ahmed Ebu Haşim. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2. Basım. 1408/1988.
Kılıç, Muhammet Fatih. “Nasîrüddin et-Tûsî’nin Ezelî İlkelerle Hâdis Varlıkların İrtibatı Hakkındaki Bir Risâlesi (Risâle fi’l-İlleti’t-Tâmme)”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (2017), 137-153.
Kuşçu, Alâeddin Ali b. Muhammed Ali. Şerḥu’t-Tecrîd (Siyalkûtî’nin Hâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mevâḳıf adlı eserinin hamişinde). 3 Cilt. İstanbul: y.y., 1311.
Nimet, Abdullah. el-Edilletü’l-Celiyye fî Şerḥi’l-Fuṣûli’n-Naṣîriyye. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1986.
Oktay, Ayşe, Sıdıka. “Nasîrüddîn Tûsî’nin İlim/Hikmet Sınıflandırmasına Yansıyan Din Felsefe İlişkileri”. Felsefe Dünyası 1/45 (2007), 73-91.
Özdemir, Metin. İslâm Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2001.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Muḥaṣṣal (Kelâm’a Giriş). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Şehy Müfîd, Ebu Abdullah İbnü’l-Muallim Muhammed b. Muhammed. Evâʾilü’l-maḳālât. thk. Mehdî Muhakkık. Tahran: İntişârâtu Dânişgâh-ı Tahran, 1413.
Şerîf el-Murtazâ, Ebu'l-Kâsım Alemulhüda Ali b. Hüseyin. el-Mülaḥḥaṣ fî uṣûli’d-dîn. thk. Muhammed Rıza Ensârî Kummî. Kum: y.y., 1381.
Şimşek, Azime. Nasireddin Tûsî’nin Ahlâk ve Eğitim Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
Şirinov, Agil. Nasîruddîn Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyyet. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Tahrânî, Seyyid Hâşim el-Hüseynî. Ṭavzîḥu’l-murâd. Tahran: y.y., ts.
Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. thk. Kâmil Bekrî- Abdülvehhâb Ebu’n-Nûr. 1 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1968.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. Aḫlâḳ-ı Nâṣırî. tsh. Ali Rıza Haydari- Mücteba Minovî. Tahran: y.y., 1369 h.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. “Efʿâlü’l-ʿibâd beyne’l-cebr ve’t-tefvîż”. Telḫîṣü’l-Muḥaṣṣal. 475-476. Beyrût: y.y., 1405/1985.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhamxmed b. Muhammed b. el-Hasen. er-“Risâletü’n-Naṣîriyye”. Telḫîṣü’l- Muḥaṣṣal. 501-506. Beyrût: y.y., 1405/1985.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. “Fuṣûl”. el-Edilletü’l-Celiyye fî Şerḥi’l- Fuṣûli’n-Naṣîriyye. thk. Abdullah Nimet. 101-119. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1986.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. “Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid”. Telḫîṣü’l-Muḥaṣṣal. 453. Beyrut: y.y., 1405/1985.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. “Risâle-i Cebr ve Ḳader”. Mecmûʿa-i Resâʾil-i Ḫâce Naṣîrüddîn-i Ṭûsî. 24-25. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1335 hş.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. “Şerḥu Mesʾeleti’l-ʿilm”. Ecvibetü’l- mesâʾili’n-Naṣîriyye. haz. Abdullah Nûrânî. 105. Tahran: y.y., 1383 hş.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. Tecrîdü’l-iʿtiḳād’. thk. Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Celâlî. Kum: Mektebetü’l-İ’lâmi’l-İslâm, 1406/1986.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. Telḫîṣü’l-Muḥaṣṣal. Beyrut: y.y., 1405/1985.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l- (ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm: h.671-680. thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1419/1999.