Sonsuz ile Sonlu Olanın Sürekliliği: Eş‘arî Kelâmında Bekâ Tartışmaları

Eş‘arî kelâmında, kadîm ve hâdis varlıklar için sürekliliği ifade eden bekâ kavramının mâhiyeti hakkında ihtilâf edilmiştir. Bekânın, bâkīnin varlığına zâit bir sıfat olduğunu kabul eden İmâm Eş‘arî (öl. 324/935-36) bu ihtilâflı meselenin bir tarafıdır. Bekâyı bir mâna olarak ispat konusunda İmâm Eş‘arî’ye, Ebû İshâk el-İsferâyînî’nin (öl. 418/1027) katıldığı görülmektedir. Meselenin diğer tarafını ise hayatının ilk dönemlerinde, Eş‘arî gibi düşünüp, bekânın mâna olarak ispatı görüşünü benimseyen ve sonrasında bu görüşü terk ederek bekânın varlığa döndüğünü ilk defa savunan Ebû Bekr el-Bâkıllânî (öl. 403/1013) temsil etmektedir. Bâkıllânî’den sonra mütekaddim dönem Eş‘arîlerinden İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (öl. 478/1085) ve müteahhir dönemden Fahreddin er-Râzî (öl. 606/1210), Seyfeddin el-Âmidî (öl. 631/1233), Kâdî Beyzâvî (öl. 685/1286) ve Seyyid Şerîf el-Cürcânî’ninde (öl. 816/1413) bekânın zâta zâit bir mâna olmasını nefyetmeleri ve bekâyı varlığın kendisi olarak görmeleri söz konusudur. Yani Eş‘arî kelâmında bekâ hakkındaki yaygın kanaat, bekânın zâit bir mâna olduğunun reddedilmesi olmuştur. Bu çalışmada Eş‘arî kelâmcıların, eserlerinden hareketle, bekânın mâhiyeti konusundaki görüşleri ortaya konacak ve bekânın zâit bir mâna olarak ispatı ve nefyi hakkında yürütülen tartışma yeniden kurgulanacaktır. Söz konusu tartışma, bekâyı zâta zâit bir sıfat olarak ispat eden Eş‘arî kelâmcıların ortaya koydukları “üç delil” ve bekânın zâit varlığını nefyedenler Eş‘arîlerin ispat durumunda ortaya çıkacağını belirttikleri “dört imkânsız durum” üzerinden işlenecektir. “Delil-itiraz-cevap” kurgusuyla ortaya konacak tartışmanın akabinde, bu tartışmada güçlü olan taraf hakkında bir tercihte bulunularak çalışma nihayete erdirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Eş‘ariyye, Eş‘arî, Bâkıllânî, Bekâ, Bâkī

The Continuity of the Finite and the Infinite: The Debates on Baqā in Ash'arite Kalām

The concept of baqā means continuity for qadīm and hādith beings. Ash‘arite mutakallimūn disagreed about the nature of bāqī. Abū al-Hasan al-Ash‘arī accepted that baqā is an attribute different (zāit) from the existence of bāqī. Al- Isfarāyīnī agrees with al-Ash‘arī in proving baqā as an attribute. On the other hand, al-Bāqillānī thought like al-Ash‘arī at the beginning of his life and accepted baqā as a different (zāit) attribute. He later abandoned this view, and for the first time in Ash‘arite kalām, he argued that baqā breturns to the existence of the bāqī. After al-Bāqillānī, Imām al-Haramayn al-Juwaynī, Fakhr al-Din al-Rāzī, Sayf al-Dīn al-Āmidī, Qādī al-Baydāwī, and al-Jurjānī also saw bāqī as the existence itself. As can be seen, the common opinion of Ash‘arite kalām is to reject the fact that baqā is a different (zāit) attribute. This study will reveal the views on the nature of baqā based on the works of Ash‘arite mutakallimūn. Afterward, the argument about the proof and rejection of baqā as a different (zāit) attribute will be reconstructed. The discussion started with the three proofs put forward by the Ash‘arites, who proved baqā as a different (zāit) attribute. Subsequently, the four impossible situations that those who reject the baqā as a different (zāit) attribute, which they say will arise in case of proof, have passed. As a result of the discussion put forward with the argum ent-o bject ion-r espon se construct, a choice was made about the stronger side.

Keywords:

Kalām, Ash‘arite, al-Ash‘arī, al-Bāqillānī, Baqā, Bāqī,

PDF

___

Âmidî, Seyfeddin. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l- Vesâi ki’l- Kavmi yye, 1424/2004.
Âmidî, Seyfeddin. Ġâyetü’l-merâm fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmûd Abdüllatîf. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1391/1971.
Ayğan, Fadıl. Muhammed b. Ca’fer es-Sanhaci’nin “Şerhu Akideti Ebi İshak El-İsferayini” Adlı Eserine Göre Ebu İshak el-İsferayini’nin Kelami Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Bağdâdî, Abdulkâhir. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi, 1928.
Bâkıllânî, Ebû Bekr. el-İnṣâf. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır: el-Me ktebe tü’l- Ezher iyye li’t-Türas, 1421/2000.
Bâkıllânî, Ebû Bekr. Hidâyetü’l-müsterşidîn. thk. Ömer Yusuf Abdülğani Hamdan - Tagrid Muhammed Abdurrahman Hamdan. 4 Cilt. Amman: Mektebetü Misk, 1444/2022.
Bâkıllânî, Ebû Bekr. Temhîdü’l-evâil ve telḫîṣü’d-delâil. thk. İmâmüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müess esetü ’l-Kü tübi’ s-Sek âfiyy e, 1407/1987.
Beşikçi, Mehmet Necmeddin. Celâleddin Devvânî’de İsbât-ı Vâcib Tartışmaları: Teselsülün İptali Örneği. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. thk. Mahmûd Ömer Dimyatî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’ l-Küt übi’l -‘İlm iyye, 1419/1998.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr vd. İskenderiyye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâtı‘i’l-edilleti fî uṣûli’l-i‘tikâd. thk. Tevfik Ali Vehbe - Ahmed Abdürrahîm Sâyih. Kahire: Mekte betü’ s-Sekâfeti ’d-Dî niyye , 1430/2009.
Demir, Osman. “Teselsül”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/536–538. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. Istanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Ensârî, Ebü’l-Kâsım. el-Ġunye fi’l-kelâm. haz. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1431/2010.
Ensârî, Ebü’l-Kâsım. Şerḥu’l-İrşâd. New Jersey: Princeton University Library, Yahuda Collection of Arabic Manuscripts, 634, 1a-182a.
Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1411/1990.
Gazzâlî. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳâd. thk. Enes Muhammed Adnan eş-Şerefâvî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2012.
Gazzâlî. Fayṣalü’t-tefriḳa beyne’l-İslâm ve’z-zenâdiḳa. b.y.: y.y., 1413/1993.
Gimaret, Daniel. “Un extrait de la Hidaya d’Abū Bakr al-Bāqillānī: Le Kitāb at-tawallud, réfutation de la thèse mu‘tazilite de la génération des actes”. Bulletin d’Études Orientales 58 (2009), 259-313.
Isfahânî, Râgıp. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
İbn Bezîze. el-İs‘âd fî şerhi’l-İrşâd. thk. Abdürrezzak Besrûr - ‘İmâd es-Süheylî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2014.
İbn Fûrek. Kitâbü’l-Ḥudûd fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Süleymânî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
İbn Fûrek. Mücerredü maḳâlâti’ş-şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1407/1987.
İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
İbn Metteveyh. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘râż. thk. Sâmî Nasr Latif - Faysal Büdeyr Avn. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1975.
İbn Meymûn, Ebû Bekr. Şerḥu’l-İrşâd. thk. Ahmed Hicâzî Ahmed Sekkâ. Mısır: Mektebetü’l-angle el-Mısriyye, 1407/1987.
İbnü’l-Emîr. el-Kâmil fi uṣûli’d-dîn fî iḫtiṣâri’ş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Cemâl Abdünnâsır Abdülmün‘im. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1431/2010.
Kâdî Beyzâvî. Ṭavâliʿu’l-envâr min meṭâliʿi’l-enẓâr. thk. Abbas Süleymân. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Muktarah, Takiyüddîn el-. Şerḥu’l-İrşâd fî uṣûli’l-‘itiḳâd. thk. Nezîhe Meâric. 2 Cilt. Rabat: Râbıt atü’l -Muha mmedi yye li’l-Ulemâ, 2014.
Mütevellî. Kitâbü’l-Muġnî. thk. Marie Bernand. Kahire: Institut Français d’Archeologie Orientale, 1986.
Nîsâbûrî, Ebû Reşîd. el-Mesâil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. thk. Ma‘n Ziyâde - Rıdvân es-Seyyid. İskenderiyye: Dirâsâtü’l-İnsâniyye, 2002.
Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: Mekte betü’ l-Kül liyât i’l-E zheri yye, 1986.
Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Hânî Muhammed Hâmid Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2009.
Râzî, Fahreddin. Metâlibu’l-ʿâliye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1987.
Râzî, Fahreddin. Muḥaṣṣalu efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteaḫḫirîn mine’l-‘ulemâ. thk. Taha Abdürraûf Sa‘d. Kahire: Mekte betü’ l-Kül liyât i’l-E zheri yye, ts.
Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-‘uḳûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 1436/2015.
Rebeî, Ebü’l-Kâsım Abdülcelîl Ebû Bekr er-. et-Tesdîd fi şerḥi’t-Temhîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 1885, 1b–93a.
Sancar, Muhammed Mustafa. İlâhî Sıfatlar Ekseninde Eş‘arî Kelâmının Değişim Süreci. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Schmidtke, Sabine. “Erken Dönem Eş‘arî Kelâmı: Ebû Bekr el-Bâkillânî (öl. 403/1013) ve Hidây etü’l -müst erşid în’i”. çev. Fatıma Akkaya Öğe. Kelam Araştırmaları Dergisi 20/1 (2022), 466–494.
Şenharputlu, Ahmet. Klasik Kelâm Döneminde Arazların Bekâsı Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Şeyh Müfîd. Evâilu’l-maḳâlât fi’l- meẕâh ibi’l -muḫt ârât. thk. İbrâhim el-Ensârî. y.y: el-Mu‘temerü’l-Âlemî li-Elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfid, 1992.
Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳâṣıd. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1419/1998.
Thiele, Jan. “Abū Hāshim alJubbāʾī’s (d. 321/933) Theory of ‘States’ (aḥwāl) and its Adaption by Ashʿarite Theologians”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 364-383. United Kingdom: Oxford University Press, 2016.
Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 5. Basım, 2017.
Yurdagür, Metin. “Devir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Yurdagür, Metin. Esmâ-i Hüsnâ’yı Anlama Kılavuzu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.