Necm Sûresinin İnişiyle Mi’rac Olayının Gerçekleşme Zamanı Arasındaki Tarih Uyuşmazlığına Dair Bir Değerlendirme

İsrâ ve mi‘rac Allah tarafından Hz. Peygamber’e lütfedilmiş iki büyük mucizedir. İsrâ olayı, ismini kendisinden aldığı İsrâ sûresinin ilk âyetinde anlatılmaktadır. Dolayısıyla bu olay Kur’ân ile sabittir. Mi‘rac hâdisesi ise birçok sahâbîden gelen ve çoğu hadis âlimlerine göre tevâtüren sabit olan bir hâdisedir. Ayrıca hem tefsir hem de hadis âlimleri mi‘racla, Necm sûresinin ilk 18 âyeti arasında da bir ilişki kurmuşlardır. Başka bir deyişle Necm sûresinin ilk 18 âyeti Hz. Peygamber’in yaşamış olduğu mi‘rac olayının tasviri olarak değerlendirilmektedir. Ancak Necm sûresinin Mekke döneminin ilk yıllarında indiği, mi‘rac hâdisesinin ise hicrete yakın bir zamanda meydana geldiği de kaynaklarda zikredilmektedir. Bu durumda sûre ile sûreye isnat edilen olay arasında bir anakronizm/tarih uyuşmazlığı ortaya çıkmaktadır. Ortaya çıkan tarihsel uyuşmazlığa göre isrâ olayının akabinde yaşanan mi‘racın, Necm sûresinde anlatılan olayla ilişkili olmadığını söylemek gerekir. Ayrıca söz konusu anakronizme bağlı olarak Necm sûresinin ilgili âyetlerinin metafizik bir olayı değil Mekke’de gerçekleşmiş fizikî bir hâdiseyi anlattığı da ileri sürülmüştür. Bu amaçla, sûrede zikredilen bazı kelimeler Mekke’nin coğrafi yapısıyla ilişkilendirilerek olay etrafında maddî âlemle irtibatlı fikirler beyan edilmiştir. Anlam ağı, kavramsal yapı ve olay örgüsü, ilgili âyetlerin fizikî âlemle ilişkilendirilmesine imkân tanımakta mıdır? Maddî âlemle ilişkilendirmekten ziyade Necm sûresindeki içeriği başka bir mi‘rac olayıyla irtibatlandırmak suretiyle bu anakronizmi çözümlemek mümkün müdür? Bu makalede bu sorular cevaplanmaya ve Necm sûresiyle mi‘rac olayı arasındaki zaman farklılığı ve Necm sûresinin bazı âyetlerinin muhtevasına yönelik ileri sürülen birtakım düşünce ve yorumlar tahlil edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Necm sûresi, İsrâ, Mi‘rac, Sidretü’l-Müntehâ, Cennetü’l-Me‘vâ

Evaluation of the Contradiction in History Between the Time of the Occurrence of the Mi'raj Incident and the Revelation of Surat Al-Najm

Al-Isra’ and mi'raj were sent by Allah to Hz. These are two great miracles bestowed upon the Prophet. The Al-Isra’ İncident is mentioned at the beginning of the verse in Surat Al-Isra’. Therefore, this incident is proven in the Qur’an. The incident of the Mi‘raj is a proven incident according to the hadith scholars and it was narrated by the As-Sahabah. Also, the scholars of hadith and tafsir make the relationship between the Mi‘raj incident and the first 18 verses of Surah An-Najm. In other words, the first 18 verses of the chapter of An-Najm refer to Hz. It is considered as the depiction of the mi'raj event that the Prophet lived. We find in İslamic Sources that Surat Al-Najm was revealed at the beginning of the period of Islam in Makkah Al-Mukarramah and the Mi‘raj incident occurred around the time of the Prophet’s migration to Makkah. In this case, anachronism appears between Surat An-Najm and the incident of Mi‘raj which was attributed to the Surah. According to this historical paradox, we conclude that the Mi‘raj has nothing to do with an incident narrated in Surat An-Najm. There is a claim based on the anachronism that the verses of Surat An-Najm mentioned the physical event that occurred in Makkah, not a metaphysical event. For this purpose, some words mentioned in the surah were associated with the geographical structure of Mekkah and ideas related to the material world were expressed around the event. Does the semantic network, conceptual structure, and plot allow the verses to be connected with the physical world? Is it possible to resolve this anachronism by associating the content of the chapter of Najm with another mi'raj event rather than associating it with the material world? These questions will be answered. The time difference between Surat An-Najm and the Mi’raj incident will be analyzed, and also the comments and opinions about the content of the verses in Surat An-Najm will be analyzed.

Keywords:

Tafsir, Surat An-Najm, Al-İsra’, Al-Mi‘raj, Sidrat Al-Muntaha, Jannat Al-Ma’wa,

PDF

___

Ağırakça, Ahmet. “Kaynaklarda İsrâ ve Miraç Olayı”. Artuklu Akademi/Journal of Artuklu Academia 1/2 (2014), 2-30.
Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsî ri’l- Ḳurʾâ ni’l- ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. Beyrut: Dâru’ l-Kutubi’l -İlmi yye, 1415.
Âmilî, Ali el-Useylî. el-İsrâ vel’Mi‘râc. b.y.: y.y, 1981.
Apak, Adem. İslam Tarihi ve Medeniyeti. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Arslan, İhsan. “Mi‘rac Hâdisesine Farklı Bir Yaklaşım”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/56 (2018), 905-924.
Bağdâdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata’. Beyrut: Dâru’ l-Kutubi’l -İlmi yye, 1990.
Balcı, İsrafil. “Siyer Okumalarında Kur’ân’ın Rolü ve Belirleyiciliği: NECM Sûresi Örnekliğinde Bazı Siyer Konularının Kritiği”. İstem 8/16 (2010), 35-60.
Beġavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kurân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadır Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Esrâru’t-Te’vîl ve Envâru’t-Tenzîl. thk. Muhammed Abdurrahmân Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyâi ’t-Tu râsi’ l-Ara biyy, 1418.
Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ. el-Müsned. thk. Mahfûz Rahman. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988/2009.
Bozkurt-Küçükaşcı, Nebi-Mustafa Sabri. “Mekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/555-563. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Ṣaḥîḥu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. b.y.: Dâru Tûgi’n-Necat, 1422.
Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûḥu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
Dayhan, Ahmet Tahir. Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
Demirci, Sabri. “Necm Sûresinin Âyetlerinin Mi‘rac Mu’cizesi ile İlişkisi”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 9/1 (2020), 117-128.
Derveze, İzzet. et-Tefsirü’l-Hadis. Kâhire: Dâru İhyâi ’l-Kü tübi’ l-Ara biyye , ts.
Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şah Veliyyullāh Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn el-Fârûkî. Huccetüllahi’-Bâliğa. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2005.
Duman, M. Zeki. Beyânü’l-Hak. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1475.
Ebüssuûd Efendi, Muhammed. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezây a’l-K itâbi ’l-Ke rîm. Beyrut: Dâru İhyâi ’t-Tu râsi’ l-Ara biyy, ts.
Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luġa. thk. Muhammed İvaz. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn. el-Ḳâmûsu’l-Muhît. thk. Mektebu Tahkîki’t-Turâs fî Müesseti’r-Risâle. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1426/2005.
Halebî, Ebü’l-Ferec Nûrüddîn Alî b. Burhâniddîn İbrâhîm b. Ahmed. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubu’l -İlmi yye, 1427.
Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. b.y.: Dâr ve Mektebetü’l-Hilal, ts.
Harkûşî, Ebû Sa‘d (Saîd) Abdülmelik b. Muhammed. Şerefu’l-Mustafa. Mekke: Dâru’ l-Beş âiri’ l-İsl âmiyy e, 1424.
Hâzin, Alâuddîn Alî b. Muhammed. Lübâbu’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Alî Şâhîn. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubi’l -İlmi yye, 1415.
Ḥerevî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî. Mirkâtu’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
Hicazî, Muhammed Mahmud. et-Tefsîrü’l-Vâdıh. Beyrut: Dâru’l-Cîli’l-Cedîd, 1413.
Isfahânî, Râğıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımaşk/Beyrut: Dâru’ l-Kal em/ed -Dâru ’ş-Şâ miyye , 1412.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî. Cemheratü’l-Lüğa. thk. Remzî Münîr Ba’lebekkî. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn 1987.
İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-Ehâdîsi ve’l-Âsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Muṣannef. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût’un. Beyrut: y.y., 1409/1989.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Müsned. thk. Adil b. Yusuf-Ahmed b. Farid. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu‘cemü Mekāyîsi’l-Luġa. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî şerhu ṣaḥîḥu-i Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
İbn Hişam, Cemâluddin Ebû Muhammed b. Abdilmelik. es-Sîretü'n-Nebeviyye. thk. Muhammed Ali el-Kutub-Muhammed ed-Dâli Belta. Beyrut, y.y., 1992.
İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed. Sîretü İbn İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1978.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. Avnü’l-ma‘bûd Şerhu Süneni Ebî Dâvûd ma‘a Hâşiyetü İbn Kayyim. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubi’l -İlmi yye, 1415.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
İbn Kayyimi’l-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1994.
Ibn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Ahdulmuhsin. b.y.: Dâru Hicr, 1997.
Ibn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsî ru’l- Ḳur’â ni’l- Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâmet. b.y.: Dâru Taybe li’n-Nerşri ve’t-Tevzî’, 1420/1999.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdü’l-Bâkî. b.y.: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, 1081.
Ibn Manzûr, Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursiyy. el-Muḥassas. thk. Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’ l-İhy âi’t- Turâs il-Ar abî, 1996.
İbnu’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec. el-Mevzûât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osman. nşr. Muhammed Abdulmuhsin. b.y.: y.y., 1386/1966.
İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-Târih. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1997.
Kandemir, M. Yaşar. “Fâtıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/223-224. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Kara, Mustafa. “Mi‘râciye ve Bursalı Safiye Hâtun’un Vakfiyesi”. UÜİF Dergisi 7/7 (1998), 25-40.
Karaoğlan, Arslan. “İsrâ ve Mi‘râc Hâdisesi Üzerine Bir Giriş Denemesi”. Bilimname 34/2 (2017), 555-601.
Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. el-Me vâhib ü’l-L edunn iyye. Kahire: el-Me ktebe tüt-T evfîk iyye, ts.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmî’ li Aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfîş. Kâhire: Dâru’ l-Küt übü’l -Mısr ıyye, 1384/1964.
Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭa. thk. Muhammed Mustafa. b.y.: y.y., 1425/2004.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubi’l -İlmi yye, 2005.
Mazharî, Muhammed Senâullah. et-Tefsîru’l-Maẓhârî. Pakistan: Mektebetü’r-Reşidiyye, 1412.
Mevdûdî, Ebu’l-Alâ. Tefhîmü’l-Ḳur’ân. trc. Komisyon. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
Mollâ Hâtır, Halîl İbrâhîm. Mekânetu’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Kâhire: y.y., 1402. Molu, Ahmet. Mi‘rac Hadislerinin Hadis Bilimi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. Beyrut: Dâru’ l-İhy âi’t- Turâs il-Ar abî, 1432.
Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: y.y., 2006.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. el-Kuşeyrî. Ṣaḥîḥ-u Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdü’l-Bâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Nahcuvânî, Ni‘metullāh b. Mahmûd. el-Fevâtiḥu’l-ilâhiyye ve’l- mefât îḥu’l -ġayb iyye el-mûḍıḥatü li’l- kelim i’l-Ḳ urʾân iyye ve’l- ḥikem i’l-f urḳān iyye. Mısır: Dâru’l-Rakabî lin’Neşri, 1999.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali. Sünen-i Nesâî. thk. Abdul Fettah Ebû Gudde. Haleb: Mekte bu’l- Matbû âtu’l -İslâ mî, 1986.
Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. thk. Yûsuf Ali Bedyevî. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419-1998.
Özkan, Halit. “Zührî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/544-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Öztürk, Mustafa. Kur’ân’ı Kerim Meâli. İstanbul: Düşün Yayınları, 2011.
Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-Ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi ’t-Tu râsi’ l-Ara biyy, 1420.
Rebî‘b. Habîb, Ebû Amr el-Ezdî el-Ferâhîdî el-Basrî. el-Câmiʿu’ṣ- ṣaḥiḥ. Kahire: y.y., 1345.
San‘ânî, Abdürrezzâk. el-Muṣannef. thk. Habîb Rahman. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
Sarmış, İbrahim. Hz. Muhammed’i Doğru Anlamak. Konya: y.y., 2005.
Subhî Salih. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kurân. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2000.
Süyûtî, Celâluddin. el-Hâvî li’l-fetâvâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2004.
Süyûtî, Celâlüddîn. ed-Dü rru’l -Mens ûrfi’ t-Tef sîrbi ’l-Me ’sûr. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubi’l -İlmi yye, 2010.
Süyûtî, Celâlüddîn. el-Ḥasâisu’l-Kübrâ. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Hadise, 1967.
Süyûtî, Celâlüddîn. el-İsrâ ve’l-Mi‘rac. thk. Ebû Abdullah el-Kâdî. Beyrut: y.y., 2002.
Süyûtî, Celâlüddîn. İtkân fî Ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. b.y.: el-He y’etü ’l-Mı sriyy etü’l -Âmme , 1394/1974.
Şa‘râvî, Muhammed Müstevlî. el-İsrâ ve’l-Mi‘râc. Beyrut: y.y., 2003.
Şahin, M. Süreyya. “Cennet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/374-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fetḥu’l-ḳadîr: el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr -Darü ’l-Ke limi' t-Tayyib, 1414.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavûd. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Muʿcemu’l-Kebîr. Kahire: Metktebetü İbn Teymiyye, ts.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l Beyân fî Te’vîli’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. b.y.: Müssesetü’r-Risâle, 1420/2000. Taftazanî. Şerhu’l-Akâid (Kestelli şerhiyle birlikte). İstanbul: Salah Bilici Kitabevi Yayınları. ts.
Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdül Muhsin. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
Tirmîzî, Ebû İsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Süneni’t-Tirmîzî. thk. Beşşâr İvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
Topaloğlu, Bekir. “Cennet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/376-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Uludağ, Süleyman. “Sidretü’l-Müntehâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/151-152. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Uzun, Mustafa İsmet. “Mi‘râciyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/135-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. Beyrut: Dâru’ l-Kut ubu’l -İlmi yye, 2004.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Necm Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/495. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Yavuz, Salih Sabri. “Mi‘râc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Yazır, Elmalı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Mecmûa mine’l-Muhakkıkîn. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf an Hakâikı Ğavâmıdı’t-Tenzîl. Dâru’l-Küttâbi’l-Arabî, Beyrut: y.y., 1407.
Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Burhân fî Ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru İhyâi ’l-Kü tübi’ l-Ara biyye -Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, 1376/1957.
Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîrü’l-Münîr. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1418.
Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Şerhu’z-Zürkânî. b.y.: Dâru’ l-Kut ubi’l -İlmi yye, 1996.