İran'da Faaliyet Yürüten Nakşibendî- Hâlidî Şeyhlerinin Sünnî Kültüre Katkısı

İran, hem coğrafik konumu hem de tarihî ve kültürel yapısıyla İslam ülkeleri arasında ayrı bir yere sahiptir. İslam öncesine dayanan siyasî, toplumsal ve kültürel miras, İslam’dan sonra yeni bir sürece evrilmiştir. İran, Sünnîlik ve Şiîlik(İmâmiyye) olarak ifade edilen mezhebî kimliklerin ikincisini tercih ve temsil etmiştir. XIV. yüzyılda İlhanlılar döneminde etkisi artmaya başlayan ve XVI. yüzyılda Safevîlerle yeni bir sürece evrilen Şiîlik, İran’da siyaset, toplum, ilim ve tasavvuf alanlarını şekillendirmiştir. Bu meyanda Ehl-i Sünnet düşüncesini benimseyen halkın faaliyetleri kısıtlanmıştır. İran’da Sünnî halk arasında güçlü bir toplumsal desteğe sahip olan tarikatlar da bu durumdan olumsuz etkilenmiştir. Bazı tarikat mensupları idam edilirken, bir kısmı da Osmanlı topraklarına göç etmiştir. İran’da kalanlar ise pek çok sıkıntıya maruz kalmıştır. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde, Ortadoğu’nun pek çok bölgesinde olduğu gibi İran’daki Sünnî halk arasında da Nakşibendî-Hâlidîlik yayılmaya başlamıştır. Hâlidî şeyhleri İran’da sadece Sünnî tasavvuf geleneğine değil, genel olarak Sünnî kültüre dinamizm kazandırmıştır. Hâlidî şeyhleri uyguladıkları mobil medrese ve tekke modeliyle şehirlerden uzak kırsal kesimlere de ulaşma imkânı bulmuş böylece İran’da çok geniş bir alanda zayıflayan Sünnî kültürün yeniden canlandırılmasına katkı sunulmuştur. Kurulan medrese ve tekkelerle Sünnî entelektüel şahsiyetlerin yetişmesine katkıda bulunulmuş, sohbet halkalarıyla Sünnî kültürün halka ulaştırılması sağlanmıştır. Hâlidî şeyhlerinin İran’da elde ettiği bu başarı bazı çevreleri rahatsız etmiştir. Bu çevreler işi bazı Hâlidî şeyhlerinin yakılarak öldürülmesine kadar götürmekten geri durmamıştır. Bu çalışma, XIX. yüzyılda İran’da faaliyet yürüten Hâlidî şeyhlerinin Sünnî kültürü canlandırmak için nasıl bir çabanın içine girdiklerini, Osmanlı Devleti ve İran’la olan ilişkilerini doküman ve kısmen arşiv belgelerini inceleyerek genel hatlarıyla ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Makaleyi önemli kılan hususlardan biri bu alanda yapılan çalışmaların yok denecek kadar az olmasıdır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, İran, Hâlidîlik, Sünnî Kültür, Şiîlik

PDF

___

Akkuş, Mustafa. İlhanlıların Anadolu’daki Dinî Siyaseti. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
Algar, Hamid. Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
Arslan, Ahmet. Şah Ni‘metullâh-ı Velî ve Ni‘metullâhiyye Tarikatı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
Averyanov, Piyotr İvanoviç. Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl). İstanbul: Avesta Yayınları, 2010.
Azzâvî, Abbas. ‘Aşâiru’l-Iraḳ. Beyrût: Mektebetü’l-Hadârât, t.s.
Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2017.
Duâgû, Seyyid İslam. Mes̱nevî-yi Şeyḫ Ubeydullah-ı Nehrî, Tuḥfetü’l-aḥbâb. Urmiye: İntişârât-ı Hüseynî, 1379hş/2000m.
Ebûbekir, Ahmed Osman. el-Âs̱âru’l-kâmile. haz. Azad Ubeyd Sâlih. Süleymaniye: Muessesetu Jîn, 2009.
Gökbulut, Süleyman. “Safevîler Devrinde Şiîliğin Yayılmasında Tasavvufun Rolü: Tasavvuf Tarihi Açısından Bir Değerlendirme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2016), 269-297.
Gökbulut, Süleyman. “Sünnî Bir Tarîkatın Şiîleşen Kolları: Kübreviyye-Şiîlik İlişkisi”. Marife 3 (2008), 285–308.
Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. Ankara: Seha Neşriyat, t.s.
Harîrîzâde, M. Kemâleddin. Tibyânu vesâili’l-ḥaḳāyıḳ fî beyân-ı selâsili’t- ṭarâiḳ. İstanbul: İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, 431/222a.
Haydarî, İbrahim Fasîh. ‘Unvânu’l-mecd fî beyâni aḥvâli Baġdâd ve’l-Baṣra ve Necd. Lübnan: Dâru’ l-Kut ubi’l -‘İlm iyye, 2010.
Işılak, Halil. Safevîler Dönemi İmâmiyye Şîasında Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2022.
Kavak, Abdulcebbar. “Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin Halifelerinden Şeyh Osman Siracüddin et-Tavîlî (öl. 1283/1866) ve Biyâre Medresesi/Tekkesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2015), 260-286.
Kavak, Abdulcebbar. “Safevîlerin Şiîleştirme Siyasetinin Mağduru Olan Bir Aile: Haydarîler ve Irak’taki Faaliyetleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2018), 37-54.
Kavak, Abdulcebbar. “Şeyh Ma’rûf el-Berzencî ve Kâdiriyye Tarikatının Süleymaniye ve Çevresinde Yaygınlaşmasındaki Rolü”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2 (2011), 137-157.
Kertekî, Abdullah Molla Said Molla Veysi. Cuhûdu’ş-şeyḫ Abdulkerîm el-Muderris el-fıḳhıyye. Erbil 2002.
Müderris, Abdülkerim. ‘Ulemâunâ fî ḫidmeti’l-‘ilmi ve’d-dîn. haz. Muhammed Ali el-Karadağî. Bağdat: Dâru’l-Hurriyye Li’t-Tibâa, 1983.
Müderris, Abdülkerim. Binemâlâyê Zanyârân. Tahran: Ânâ, 1389hş/2010m.
Müderris, Abdülkerim. Yâd-ı Merdân. Hevlêr: Çaphâne-i Ârâs, 2011.
Muhammed Hurşid Paşa. Riḥletü’l-ḥudûd beyne ’d-de vleti ’l-Os ̱mâni yye ve İran. çev. Mustafa Zehrân. haz. es-Safsâfî Ahmed el-Kutûrî. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî Li’t-Tercüme, 2009.
Muhammed, Kemâl Reûf. Geran Bo Rastî. Süleymaniye: Çaphâne-i Şivan, 2011.
Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Özgüdenli, Osman Gazi. “İran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/395-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Peçevî, İbrahim Efendi. Peçevî Tarihi. haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
Sâhib, Muhammed Es‘ad. Buġyetü’l-vâcid fî mektûbâtı ḥaḍreti Mevlânâ Ḫâlid. Dimaşk: Matbaatu’t-Terakkî, 1334/1915.
Şahin, Hanifi. “İlhanlıların Sosyo-Politik İlişkilerinde Dinî-Mezhebî Kabullerin Rolü”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 45 (2016), 109-138.
Serezli Mehmet Ragıb. Rus ve İngilizlere Karşı Bir Osmanlı Zabiti (1917-1918). haz. Raif İvecan, Ahmet Efiloğlu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
Serkis, Ya’kûb. Mebâḥis̱ Iraḳiyye. Bağdat: Şirketü’t-Ticâre ve’t- Tibâ‘ ati’l -Mahd ûde, 1948.
Tavakkulî, Muhammed Raûf. Târîh-i Tasavvuf Der Kurdistan. Tahran: İntişârât-ı Tavakkulî, 1381hş/2001m.
Tûdâr, Abdüssamed. Nûru’l-Envâr Der Silsile-i Âl-i Aṭhâr. Senendec: İntişârât-ı Hüseyni Neseb, 1369/1990.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1973.
Vefâyî, Mirza Abdurrahim. Tuḥfetü’l-murîdîn. çev. Muhammed Heme Bâkî. haz. Gazi Muhammed Hızır. Sakız 1999.
Yazıcı, Tahsin. “Hemedânî, Emîr-i Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.