Gazzâlî’de Ruhun Tabiatı Tartışması: Maddi mi Gayri Maddi mi?

İslam dünyasında oldukça etkili isimlerden biri olan Gazzâlî’nin düşünceleri, birçok konuda oldukça muğlaktır. Onun görüşlerini tespit etmedeki zorluk, genel olarak, Gazzâlî’nin eserleri arasında gözlemlenen farklılıklardan kaynaklanır. Bu farklılıklar, yalnızca üslupla alakalı olmayıp zaman zaman Gazzâlî’nin birbiriyle çelişen görüşleri savunması şeklinde de tezahür etmektedir. Ruhun tabiatı meselesi de bunlardan biridir. Gazzâlî, farklı eserleri karşılaştırıldığında, ruhun tabiatı hakkında çelişen görüşler öne sürüyor gözükmektedir. Bir taraftan el-İḳtiṣād fī’l-İtiḳād adlı eserinde ruhun yer kaplayan ve maddi bir varlık olduğunu ima ederken, diğer bazı eserlerinde ise bu görüşün tersini savunmakta ve ruhun gayri-maddi olduğunu vurgulamaktadır. Gazzâlî’nin, farklı eserlerinde ruhun tabiatına ilişkin farklı görüşler serdetmesi, görünürdeki bu farklılıkların nasıl yorumlanması gerektiğine ilişkin Michael E. Marmura, Richard Frank, Timothy Gionatti, Ayman Shihadeh, Frank Griffel gibi Gazzâlî yorumcuları arasında süregiden bir tartışmaya da önayak olmuştur. Bu çalışmada ben, öncelikle, Gazzâlî’nin gerçek düşüncesine ilişkin süregiden bu tartışmayı kısaca özetleyeceğim. Sonrasında ise onun çelişiyor gözüken düşünceleri üzerine bazı mümkün uzlaştırma önerilerinde bulunacağım.

Anahtar Kelimeler:

Felsefe, Kelam, Ruh, Ruhun Tabiatı, İkicilik, Gazzâlî

al-Ghazālī on the Nature of the Soul: Material or Immaterial?

As one of the most influential Muslim thinkers al-Ghazālī’s thoughts on a number of important subjects are not entirely clear. The difficulty in determining his views is generally due to the differences observed between al-Ghazālī’s works. These differences are not only related to style but also manifest as al-Ghazālī’s defending contradictory views from time to time. The nature of the soul is one of them. In this paper, I will focus on the salient differences in his views on the nature of the soul in his different works, al-Iḳtiṣād fī’l-Itiḳād and some others. Al-Ghazālī seems to present conflicting views on the nature of the soul in his different works. On the one hand, in his work named al-Iḳtiṣād fī’l-Itiḳād, he states that the soul is an extended and material entity, while in other works he defends the opposite of this view and emphasizes that the soul is immaterial. This very fact has been the subject of an ongoing debate as to how to handle these apparent differences among the commentators of al-Ghazālī, such as Michael E. Marmura, Richard Frank, Timothy Gionatti, Ayman Shihadeh, Frank Griffel and others. After summarizing briefly the ongoing debate about what is taken to be al-Ghazālī’s real thoughts by the commentators on the issue within the purview of the abovementioned two books, I will offer some possible conciliatory remarks on his seemingly incoherent statements.

Keywords:

Philosophy, Kalām, Soul, The Nature of the Soul, Dualism, al-Ghazālī,

PDF

___

Frank, Richard M. Al-Ghazālī and Ash’arite School. Durham: Duke University Press, 1994.
Griffel, Frank. Al-Ghazālī’s Philosophical Theology. New York: Oxford University Press, 2009.
Griffel, Frank. “Review: Al-Ghazālī’s Unspeakable Doctrine of the Soul: Unveiling the Esoteric Psychology and Eschatology of the Ihyā’”. Journal of the American Oriental Society 124 (2004), 107–111.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Hakikat Arayışı: el-Münḳiz mine’ḍ-Ḍalāl. çev. ve thk. Abdürrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Munḳiẕ mine’ḍ-ḍalāl. thk. Cemîl Salîbâ - Kâmil Ayyâd. Beyrut: Dār el- Endülüs, 1967.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İḥyāu ‘Ulūmi’d-dīn. Beyrut: Dār İbn Hazm, 2005.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İḥyāu ‘Ulūmi’d-dīn. 9 Cilt. thk. İmâm el-Aydarus. Cidde: Dār el-Minhāj, 2013.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İtikad’da Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İtikadda Orta Yol. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik, 2012.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. “Küçük Madnûn”. İki Madnûn. çev. Sâbit Ünal. 83–110. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1988.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. “Ledün Risâlesi”. Tevhîd ve Ledün Risâleleri. çev. Serkan Özburun - Yusuf Özkan Özburun. 66–102. İstanbul: Furkan Basım Yayın, 1995.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Me‘āricu’l-Kuds fî Medāric Ma’rifeti’n-Nefs. Beyrut: Dār el-Kütüb el-İlmīyye, 1988.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Tehāfutu’l-felāsife. çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: TYEK Yayınları, 2014.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. The Remembrance of Death and the Afterlife. çev. T. J. Winter. Cambridge: Islamic Text Society, 2015.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed. Faṣlu’l-Makāl. Kahire: Dāru’l-Maârif, 1983.
Lazarus-Yafeh, Hava. Studies in Al-Ghazzālī. Kudüs: The Magnes Press, 1975.
Marmura, Michael E. “Al-Ghazālī on Bodily Resurrection and Causality in the Tahāfut and the Iqtisād”. Probing in Islamic Philosophy: Studies in the Philosophies of Ibn Sina, al-Ghazali and Other Major Muslim Thinkers. ed. Michael E. Marmura. 273–297. Binghampton: Global Academic Publishing, 2005.
Marmura, Michael E. “Ghazali and Ash‘arism revisited”. Arabic Sciences and Philosophy 12/1 (2002), 91–110.
Nakamura, Kojiro. “Was Ghazālī an Ash‘arite?” The Memoirs of the Toyo Bunko 51 (1993), 1–24.
Shihadeh, Ayman. “Al-Ghazālī and Kalām: The Conundrum of His Body-Soul Dualism”. Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazālī. Papers Collected on His 900th Anniversary. ed. Frank Griffel. 2/113–141. Leiden and Boston: Brill Publishment, 2016.
Terkan, Fehrullah. Çatışmanın Dinamikleri: Klasik Dönem İslam Felsefesinde Din ve Felsefe Uzlaşmazlığı Üzerine. Ankara: Elis Yayınları, 2019.