İlk Fıkıh Usûlü Sözlüğü: el-Hudûd Fi'l-Usûl

Sözlüklerin telif edilmesi ilmî disiplinlerin gelişiminden sonraki bir dönemde gerçekleşmiştir. Fıkıhusûlü alanında yazılan sözlükler de fıkıh usûlü ilminin tedvininden sonraki dönemlerde gerçekleşmiştir.Fıkıh usûlü literatürünün oluşumuyla beraber başlayan kavramsallaşma süreci bu alanda derli toplu vemüstakil eserlerin telif edilmesiyle yeni bir aşama kaydetmiştir. Fıkıh usûlüne dair günümüze ulaşan ilksözlükler, V./XI. yüzyılda gerçekleşmiştir. Bu alana dair ilk sözlük denemesi bilebildiğimiz kadarıylaİbn Fûrek’in el-Ḥudûd fi’l-uṣûl adlı eseridir. Bu eser fıkıh usûlü ıstılahlarının yanında kelâm ıstılahlarınıiçerse de fıkıh usûlü kavramlarının derli toplu bir şekilde içeren ilk eser olması bakımından dikkatçekicidir. el-Ḥudûd fi’l-uṣûl kendisinden sonra üretilen fıkıh usûlündeki ıstılah literatürüne öncülüketmesi ve onları büyük ölçüde etkilemesi bakımından da önemlidir. Keza, eser yazıldığı dönemdekifıkıh usûlü ıstılahlarının çerçevesini belirleme açısından da kayda değerdir. Bu araştırmada ilk fıkıhusûlü sözlüğü niteliğinde olan el-Ḥudûd fî’l-uṣûl’ün yapısına, içeriğine, fıkıh usûlündeki ıstılahliteratüründeki önemine ve etkisine değinilmektedir.

The First Concept Dictionary in Uṣūl al-Fıqh: al-Ḥudūd Fi'l-Uṣūl

The concept dictionaries have been written in a period following the development of scientific disciplines. The concept dictionaries written in the field of usûl al-fıqh also have been taken place some periods after codified of Islamic jurisprudence. The conceptualization process, which started with the formation of the fiqh literature, has taken a new step with well-organized and independent works. The first work of concept dictionary in uṣûl al-Fiqh which has survived the present day appeared in V./XI. century. As far as we know, the first dictionary study on this field is Ibn Fûrak’s al- Ḥudûd fi’l-uṣûl. Although this work includes notions of uṣûl al-fıqh as well as the concepts of theology (science of kalam), it is so important study because it is the first study that contains the concepts of uṣûl al-fıqh in a well-organized way. Also it is a significant study because it has pioneered the efforts of the concept dictionary in uṣûl al-fıqh and it has a great effect on them. It is also noteworthy in terms of determining the framework of the concepts of uṣûl al-fıqh. In this study, I will discuss the structure and content of al-Ḥudud fi’l-uṣûl which is the first work of concept dictionary in uṣûl al-Fiqh and its importance and effects on studies of concept dictionary in uṣûl al-fıqh.

PDF

___

BÂCÎ, Ebu’l-Velîd Suleymân b. Ḫalef b. Sa‘d et-Tucîbî. el-Ḥudûd fi’l-uṣûl (el-İşâre fî uṣûli’l-fıḳh ile birlikte). Thk. Muḥammed Ḥasen Muḥammed Ḥasen İsmâ‘il. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 2003/1424.
BÂCÎ, Ebu’l-Velîd Suleymân b. Ḫalef b. Sa‘d et-Tucîbî. İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. Thk. ‘Abdulmecid et-Turkî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995/1415.
BÂḲILLÂNÎ, Ebû Bekr Muḥammed b. Ṭayyib b. Muḥammed el-Baṣrî. et-Taḳrîb ve’l-irşâd fî usûli’lfıḳh. Thk. Muḥammed es-Seyyid Osmân, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2012/1433.
BİLMEN, Ömer Nasuhi. Fıkıh İlmi ve İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. Haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
BROCELMAN, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘arabî. Trc. ‘Abdulhalim en-Neccâr. 6 Cilt. Mısır: Dâru’l- Me‘ârif, 1959.
CANDAN, Abdurrahman. İslam Hukukunda İllet Tespit Yöntemleri (Ta‘lil). Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi, 2005.
CUVEYNÎ, İmâmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Me‘âlî Ruknuddîn ‘Abdulmelik b. ‘Abdillâh b. Yûsuf. el- Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. ‘Abdul‘azîm Maḥmûd ed-Dîb. 2 Cilt. Mıṣır: Dâru’l-Vefâ, 2012/1433.
CUVEYNÎ, İmâmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Me‘âlî Ruknuddîn ‘Abdulmelik b. ‘Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbu’t-telḫîs fî usûli’l-fıḳh. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
CUVEYNÎ, İmâmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Me‘âlî Ruknuddîn ‘Abdulmelik b. ‘Abdillâh b. Yûsuf. Metnu’l-Varaḳāt. Riyâd: Dâru’s-Samî‘î, 1996/1416.
DEMİR, Halis, “İslam Hukukunda Hudûd ve Istılah Edebiyatı”. Turkish Studies 11/5 (2016): 199- 226.
DÖNMEZ, İbrahim Kâfi. “Vâcip”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 410-414. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
EŞİT; Davut; KALA, Muhammet Enes. “Onüçüncü Yüzyıl İslâm Hukuk Felsefesinde Bilginin Mahiyeti - Âmidî ve Zerkeşî Örneği-”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. Anakra: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2014: 188-209.
EZHERÎ, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. Ezher el-Herevî. ez-Zâhir fî ğarîbi elfâẕi’l-İmâm eşŞâfi‘ î. el-Ḳāhirâ: Dâru’t-Talâi‘, 1994.
HALLÂF, Abdulvahhâb İslam Hukuk Felsefesi (İlmu Usûli’l-Fıkh). Trc. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, ts.
GÜMAN, Osman. “Hanefî Fıkıh Usulü Literatüründeki Lafızlar Taksiminde Mantıksal Tutarlılık Problemi: Pezdevî Örneği”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17/33 (2012/2): 103- 132.
ĠAZZÂLÎ, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Mustasfâ İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. Trc. H. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
İBN ‘AḲÎL, Ebu’l-Vefâ’ ‘Alî b. ‘Aḳîl b. Muḥammed b. ‘Aḳîl el-Baġdâdî. el-Vâḍıḥ fî Uṣûli’l-Fıḳh. Thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuḥsin et-Turkî. 5 Cilt. Beyrût: Muessetu’r-Risâle, 1999/1420.
İBN FÛREK, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Aṣbâhânî. Kitâbu’l-ḥudûd fî’l-uṣûl (el-Hudûd ve’l-muvâḍa‘ât). Thk. Muhammed Suleymânî. Beyrût: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1999.
İBN FÛREK, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Aṣbâhânî. Muḳaddime fî nuket min uṣûli’l-fıḳh. (Mecmu‘u resâil min uṣûli’l-fıḳh’ın içinde). Beyrût: el-Maṭba‘âtu’l-Ehliyye, 1906/1324.
İBN FÛREK, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Aṣbâhânî. el-Muḫtaṣar fi uṣûli’l-fıḳh, (İbn Fûrek ve arâuhu’l-uṣûliyye me‘a taḥḳîḳi kitâbih ile birlikte). Thk. Muḥammed Ḥassân ‘Avaḍ. 3 Cilt. Dimeşḳ: Dâru’n-Nûr, 2014/1435.
İBNU’S-ṢALÂḤ, Ebû ‘Amr Taḳıyyuddîn Osmân b. Ṣalâḥuddîn ‘Abdirraḥmân b. Mûsâ esŞehrezûrî. Ṭabaḳātu’l-fuḳahâi’ş-Şâfi‘îyye. Thk. Muḥyuddîn ‘Alî Necîb. 2. Cilt. Beyrût: Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ’ ‘İmâduddîn ‘İsmâ‘il b. ‘Ömer. Ṭabaḳātu’l-fuḳâhâi’ş-Şâfi‘îyyîn. Thk. Enver el-Bâz. 2 Cilt. b.y. Dâru’l-Vefâ’, 2004/2425.
İLTAŞ, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellîm Metodunun Delalet Anlayışı. Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2006.
FERRÂ’, Ebû Ya‘lâ Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Baġdâdî el-Ḳâḍî. el- ‘Udde fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Aḥmed b. ‘Alî b. Seyr b. el-Mubârekî. 5 Cilt. Riyâd: y.y. 1993.
FİRKÂḤ, Ebû Muḥammed Tâcuddîn ‘Abdurraḥmân b. İbrâhîm b. Sibâ‘ el-Fezârî. Şerḥu’l- Varaḳāt. thk. Muḥammed Ḥasen Muḥammed Ḥasen İsmâ‘îl. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 2010.
KAZVÎNÎ, Ebu’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muḥammed er-Râzî el-Hemedânî. Ḥilyetu’l-fuḳahâ’. thk. ‘Abullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Turkî. Beyrût: eş-Şirketu’l-Muttahide li’- Tavzi‘, 1983/1403.
KELVEẔÂNÎ, Ebu’l-Ḫattâb Maḥfûẕ b. Aḥmed b. el-Ḥasen el-Baġdâdî. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-‘İlmî ve İhyau Turâsi’l-‘Arâbî, 1985/1406.
KIYICI, Selahattin. “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 65. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
OKUYUCU, Nail. “Fıkıh Istılahlarına Dair Bazı Değiniler ve On Sekizinci Yüzyılın Sonlarından Müellifi Meçhul Bir Fıkıh Lügatçesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016): 593- 635.
SEZGİN, Fuat. Târîhu’t-turasi’l-‘arabî. Trc. Fehmî Hicâzî. 10 Cilt. Riyâd: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd, 1991/1411.
SUBKÎ, Ebû Naṣr Tâcuddîn İbnu’s-Sübkî ‘Abdulvehhâb b. ‘Alî b. Abdilkâfî. Ṭabaḳātu’şŞâfi‘ îyyeti’l-kubrâ. Thk. Maḥmûd Muḥammed Ṭanḥî-‘Abdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv. 10 Cilt. el-Ḳāhira: Maṭba‘âtu ‘İsâ el-Bâbî el-Ḥalebi, 1964/1383.
ŞÂBAN, Zekiyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). Trc. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
ŞÎRÂZÎ, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. el-Luma‘ fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Muḥyiddîn Dîb Misto-Yûsuf ‘Alî Budeyvî. Dimeşḳ-Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2008/1429.
ŞÎRÂZÎ, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. Şerḥu’l-Luma‘. Thk. ‘Abdulmecîd et- Turkî. 2 Cilt. Tûnus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2012/1433.
ŞÎRÂZÎ, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. el-Mulahhas fi’l-cedel, thk. Muhammed Yûsuf Ahundcân [Ahundhan] Niyâzî. Yüksek Lisans Tezi. Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ, 1407.
ŞÎRÂZÎ, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. el-Me‘ûne fi’l-cedel. Thk. ‘Alî ‘Abdul‘azîz el-Ömeyrînî. Kuveyt: Cem’iyyetu İḥyai’t-Turâsi’l-İslâmî, 1987/1407.
TURAL, Hüseyin. “İbn Fâris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 479-481. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
YAVUZ, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
ZEHEBÎ, Ebû ‘Abdillâh Şemsuddîn Muḥammed b. Aḥmed b. Osmân b. Kaymâz. Târîḫu'l-İslâm ve vefeyâtu'l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. Thk. Ömer ‘Abdusselâm et-Tedmurî. 53 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kutubi’l-‘Arabî, 1993/1413.
ZERKEŞÎ, Ebû ‘Abdillâh Bedruddîn Muḥammed b. Bahâdır b. ‘Abdillâh. el-Baḥru’l-muḥît fî uṣûli’l-fıḳh. 8 Cilt. B.y. Dâru’l-Kutûbî, 1994/1414.