Sünni Politik Tarih Yazımında İsmâilîlerin Heterodoksluğu

Abbâsîler, 3./9. yüzyılın başlarından itibaren Sünni paradigmanın temellerini atarak, ona kavramsal açıdan yeni bir veçhe kazandırmıştır. Bu açıdan Sünnet kavramında da bir dizi değişiklikler olmuştur. Nitekim Abbâsîler dönemine kadar Sünnet, kısaca Hz. Peygamber’in söz ve fiillerini kastederken, 9.yy’dan itibaren ise bambaşka bir mânâya evrilerek, ortodoksluğa (doğru öğreti) delâlet etmeye başlamıştır. Elbette ki bu durum, ehl-i Sünnet’den olmayanların “tekfir” edilmesine yol açmıştır. Biz bu çalışmada ehl-i Sünnet’in politik anlamda nasıl ortaya çıktığını, kendinden olmayanları (İsmâilîzm) tecrit etmek sûretiyle nasıl bir öğreti kurmaya çalıştığını anlatmaya çalışacağız. Bu anlamda ehl-i Sünnet’in kanon haline getirdiği tarihsel eserlerin ve kullandıkları argümanların, nasıl tekfir araçları haline dönüştüğünü somut örneklerle göstermeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

İsmâilîler, Karmatîler, Ortodoksluk, Heterodoksluk, Tarih Yazımı

Heterodoxity of Qarmatian Ismāilīs in Sunni Political Historiography

The Abbāsids, starting from the beginning of the 9th century, gave the Sunni paradigm a new direction in terms of concept. In this respect there has been a series of changes in the concept of Sunnah. Indeed, until the time of the Abbāsids, Sunnah implied the words and acts of the Prophet, while from the 3th/9th century a different meaning evolved and began to portray orthodoxy (correct doctrine). This, of course, has led to the "infidel" of the non-Ahl-i Sunnah. In this study, we will try to explain how the Ahl-i Sunnah has emerged in political terms and how to try to establish a doctrine in order to isolate those (Ismāilism) who are not self. In this sense, we will try to demonstrate with concrete examples how the historical works and the arguments that the Ahl al-Sunnah has made into canon become transformed into infidel tools. For example, it is known that how the ulama who politicized the issues related to religion, declared the Ismāilis as infidel in order to widen their domains from the 5th/11th century. This situation causes the issue to be separated from the context, shifted to different areas and the main situation is overlooked. Therefore, our main aim here is to explain the reasons, dynamics behind the curtain, rather than the unfaithing of the Ismāilīs.

Keywords:

Historiography, Orthodoxy, Heterodoxity, Ismāilism, Qarmatians,

PDF

___

Aminrazavi, M., “Umm Al-Kitab”. Ismaili Thought in The Classical Age. ed. Sayyed Hossein Nasr ¬– M. Aminrazavi. 2:1-33. London: I.B. Tauris, 2008.
Amir-Moezzi, Mohammed Ali. “The Tafsīr of Al-Ḥibarī (d. 286/899): Qurʾanic Exegesis and Early Shiʿi Esotericism”. The Study of Shi’i Islam: History, Theology, edt. F. Daftary – G. Miskinzoda. 113-134. London-New York: I.B. Tauris and Cambridge University Press, 2014.
Andani, Khalil. “The Merits of the Batıniyya: Al-Ghazâlî’s Appropriation of Isma’ili Cosmology”. Journal of Islamic Studies 29/2 (2018): 181-229.
Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi 10/3 (2010): 199-246.
Azamat, Nihat. “Nâsır-ı Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 395-397. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibü’l-islâmiyyin. Beyrut: Daru’l-İlim li’l-Melâyin, 1418/1997.
Brown, D.W. “Sunna”, Encyclopaedia of Islam. 9:879-880. Leiden: Brill, 1997.
Brown, Jonathan A.C. Canonization of Al-Bukhari and Muslim The Formation And Function of The Sunni Hadith Canon. Doktora Tezi, Chicago Üniversitesi, 2006.
Corbin, Henry. Cylical Time Ismaili Gnosis. London: The Institute of Ismaili Studies, 1983.
Cortese, Delia. Arabic Ismaili Manuscripts The Zahid Ali Collection. London-New York: I.B. Tauris, 2003.
Daftary, Farhad. “Carmatians”. Encyclopedia of Iranica. 4: 823-832. New York: Columbia University Publishing, 1990.
Daftary, Farhad. “Sectarian an National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early ’Abbasid Times”. History of Civilizations of Central Asia. edt. M.S. Asimov ¬¬¬- C. E. Bosworth. 47-63. London: Unesco Publishing, 1998.
Ekinci, Abdullah. “Ortaçağ İslâm Dünyasında İhanetler ve Suikastler: İsmâilî, Karmatî ve Nizarî Gruplar”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/36 (2016): 163-198.
Ekinci, Abdullah. “Ortaçağ Ortadoğusu’ndaki Marjinal Hareketlerin (İsmâilî-Karmatî Hareketinin) Dönemin İslâm Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”. Belleten 69/255 (2005): 499-516.
el-Bedevî, Abdülmücid Ebu’l-Fetveh. Tarihu’s-Siyasî ve’l-Fikrî. Kahire: Daru’l-vefâ, 1409/1988.
el-Cevzî, İmam Ebû’l-Ferec Abdurrahmanm. El-Karâmîta. thk. Muhammed Sabbâğ. Şam: El-Mektebü’l-islâmî, 1386/1965.
el-Cüveynî, Abdülmelik bin Abdullah bin Yûsuf bin Muhammed. el-Akidetü’n-nizâmiyye fî’l-erkâni’l-islâmiyyeti. thk. Muhammed Zahid El-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-eseyiyyeti li’t-turas, 1413/1992).
el-Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed. Fedaihü’l-bâtınîyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: ed-daru’l-kavmiyye, 1385/1964.
el-Hilâlî, Süleym b. Kays. Kitab-ı süleym b. kays el-hilâlî. Beyrut, 1412/1991.
el-Hüseynî, Şihabeddin Şah. Risala Dar Hakikati Din. edt. Wladimir Ivanow. Bombay: A.A.A. Feyzee, 1933.
el-Kummî, Ebû’l-Hasan Ali b. İbrahim. Tefsirü’l-kummî, thk. Müessesetü İmam Mehdi. 3 Cilt. Beyrut: Şebeketü’l-fikr, 1435/2014.
el-Mâverdî, Ebû'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Ahkâmu's-sultânîyye ve'l-vilâyâtü'd-diniyye. thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî. Kahire: Mektebetü daru ibn kuteybe, 1410/1989.
el-Ukberî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed en-Numan ibnü’l-Muallim. Musannefât-ı li-şeyhi’l-müfid. 8 Cilt. Beyrut, 1413/1992.
el-Yemenî, Cafer b. Mansur. Kitabü’l-keşf. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: Daru’l-endülüs, 1405/1984.
es-Selûmî, Süleyman Abdurrahman. Usûlü’l-ismâilîyye. 2 Cilt. Riyad: Daru’l-fudayl, 1422/2001.
es-Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tarihu’l-hulefâ. Katar: Darü’l-menhâc, 1434/2013.
Galib, Mustafa. Tarihu’d-da’veti’l-ismâilîyye. Beyrut: Daru’l-endülüs, 1385/1965.
Hunsberger, Alice C. “Nâsır Hüsrev: Fâtımî Entelektüel”. İslâmda Entelektüel Gelenekler. edt. Farhad Daftary. 98-123. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
Ivanow, Wladimir. A Creed of the Fatimids. Bombay: Qayyımah Press, 1936.
Ivanow. Wladimir, Nasır-ı Khusraw And Ismailism. Leiden: Brill, 1948.
İbnü’l-Esir, İzzeddin Ebu’l-Hasan Ali eş-Şeybânî. El-kâmil fi’t-tarih, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-kitabü’l-arabi, 1433/2012.
Lalani, Arzina L. Degrees of Excellence A Fatımid Treatise on Leadership in Islam. London: I.B. Tauris, 2010.
Lewis, Bernard. The Origins of Ismailism. London: Cambridge W. Heffer and Sons, 1940.
Madelung, Wilferd. “Aspects of Ismaili Theology: The Prophetic Chain and the God Beyond Being”. Ismaili Contributions to Islamic Culture. edt. Sayyed Hossein Nasr. 53–65. Tahran: Academy of Philosophy, 1977.
Madelung, Wilferd. “Imamate In Early Ismaili Doctrine”. Shii Studies Review 2 (2018): 62–155.
Makrizî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. İttiazü’l-hunefâ bi ahbâri’l-eimmeti’l-fâtımîyyin el-hulefâ. 3 Cilt. Kahire: Daru’l-kavmiyye, 1390/1971.
Mayer, Toby. Keys To The Arcana Shahrastânî’s Esoteric Commentary on the Qur’an. London: Oxford University Press, 2009.
Miskeveyh, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem ve teakubü’l-himem. thk. Seyyid Kisrevî Hasan. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1424/2003.
Mitha, Farouk. Al-Ghazali and Ismailis A Debate on Reason and Authority in Medieval Islam. London: I.B. Tauris, 2001.
Nanji, Azim. “Transcendence and Distinction: Metaphoric Process in Isma‘ili Muslim Thought”. The Institute of Ismaili Studies (2008): 1-8.
Nawas, John A. “The Appellation Ṣāḥib Sunna in Classical Islam: How Sunnism Came To Be”. Islamic Law and Society 23 (2016): 1-22.
Özkan, Abdullah. “Al-Ghazālī and Rasā’il Ikhwān Al-Ṣafā’: Their Influence on His Thought”. University of California, 2016.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Tarihu’t-taberî, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 10 Cilt. Kahire: Daru’l-maarif bi-Mısr, 1415/1994.
Takkûş, Muhammed Süheyl. Tarihu’d-devleti’l-‘abbâsiyye. Daru’n-nefâis, 1430/2009.
Tâmir, Arif. Tarihu’l-ismâiliyye ed-da’vet ve’l-’akide. London-Kıbrıs: Riadü’l-Rayyes, 1991.
Walker, Paul. “The Ismaili Vocabulary of Creation”. Studia Islamica 50 (1974): 75-85.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”. 10:525-526. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara:TDV Yayınları, 1994.
Zekkar, Süheyl. El-câmi’ fi ahbâri’l-karâmîta. Dımaşk: et-tekvin li’t-tıbaa ve’n-neşr, 1428/2007.
Zeydân, Abdülkerim. El-veciz fî usûl-i fıkh. Bağdâd: Müesseseti Kurtuba, 1395/1976.