Ehl-İ Sünnet Kelâmında Haberî Sıfatların Te’vilinin Başlangıcı Meselesi

Nasslarda Allah hakkında teşbih ifade eden nitelemeler vardır. Bunlara kelâmî terminolojide haberî sıfatlar denir. Müşebbihe bu nitelemelerin zahirlerinden hareketle teşbihe varırken, selef ise teşbihten uzak durmak için manasını Allah’a havale etmiştir. Cehmiyye, Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet ise söz konusu nitelemeleri zahirleri üzere değerlendirmemiş tenzih anlayışına uygun bir şekilde te’vil etmişlerdir. Ehl-i Sünnet içinde haberî sıfatların te’vilinin kiminle beraber başladığı tartışmalıdır. İzmirli İsmail Hakkı haberî sıfatları te’vil geleneğinin Cüveynî ile başladığını söylerken; klasik kaynaklarda bunun kişilerden çok halefin genel bir tavrı olduğuna yönelik bilgiler vardır. Çalışmada klasik kelâm eserleri kronolojik olarak incelenerek Ehl-i Sünnet içinde te’vil geleneğinin kimlerle başladığı ve hangi kesimlerce tercih edildiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda tümevarım yöntemiyle ulaşılan veriler, çözümlemeci bir analize tabi tutulmuş ve konu hakkında tutarlı bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Te’vil, Haberî Sıfat, Cüveynî, İbn Fûrek, Kelâm, Ehl-i Sünnet, İbn Fûrek

The Problem of the Allegorical Interpretation of the Khabari Attributes in Orthodox Sunni Theology

Within Islamic texts, there are qualifications of God that are apparently anthropomorphic. These qualifications are called khabari attributes. The Mushabbiha reached anthropomorphism from the manifestation of those qualifications while predecessors left their meaning to God to abstain from anthropomorphism. The Jahmiyya, the Mu’tazila and the later orthodox Sunni theologians did not evaluate according to their external meanings but construed them properly to the doctrine of divine exemption. However, it is controversial with whom this interpretation has started within the orthodox Sunni theologians. While Izmirli Ismail Hakki states that it was introduced by Al-Juwayni, classical sources indicate that this was a general approach among successors rather than individual attitude. This study has tried to determine by whom and which fractions within Sunni scholars the tradition of allegorical interpretation was initiated, by chronologically examining the classical Islamic theology literature. In this context, the data obtained by the inductive method was subjected to a deep analysis and consistent result was tried to be reached.

Keywords:

Islamic Theology, Orthodox Sunni Theology, Khabari Attributes, Allegorical Interpretation, Al-Juwayni, Ibn Furak,

PDF

___

Abdulhalîm Mahmud. Muhâsibi Hayatı Eserleri Ve Fikirleri. Trc. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Abdurrahman ibn Haldûn. Mukaddime. Nşr. Abdusselâm eş-Şeddâdî. 3 cilt. Dâru’l-Beyzâ: Beytü’l-Funûn ve’l-Ulûm ve’l-Âdab, 2005.
Ahmed b. Hanbel. el-Akîde. Abdulaziz Sirvân. Dımaşk: Dâru Kuteybe, 1408/1988.
Akkuş, Süleyman. Bir Kelâmcı Olarak Kuşeyrî. İstanbul: Değişim Yayınları, 2009.
Apaydın, Yunus. “Te’vil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 41: 28-31. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Bağdâdî, Abdulkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Thk. Muhammmed Fethî en-Nâdî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417/2016.
Bağdâdî, Abdulkâhir. Usûlü’d-dîn. Nşr: Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
Bâkıllânî, Ebu Bekir Muhammed. Kitâbu temhîdi’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Nşr. Mektebetü’l-İlmî lit’t-Tahkîk. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1437/2016.
Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtu’l-merâm min ibârâti’l-imâm. Nşr. Yusuf Abdurrezzâk. İstanbul: Dâru’l-Kitab el-İslâmî, 1949/1368.
Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. Kitabü’l-Esmâ ve’Sıfât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1984.
Bıyıkoğlu, Yakup. “İlk Dönem Eş’arî Kelâmında Müteşâbih Ayetlerin Te’vili Sorunu”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/1 (Haziran 2016): 365-408.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhah fi’l-lüga. Nşr. Ahmed Abdulğafur Attar, 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1990.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
Cüveynî, Ebu’l-Meâlî İmâmu’l-Haremeyn. el-İrşâd fî usûli’d-din. Thk: Es’ad Temîm. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1405/1985.
Cüveynî, Ebu’l-Meâlî İmâmu’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûlü’d-din. Nşr. Ali Sâmi en-Neşşâr v.dğr. İskenderiye: Münşeetü’l-Meârif, 1969.
Çelebî, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 37: 100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Ebû Hanîfe, Nu’man b. Sâbit. “el-Fıkhu’l-ekber”. el-Âlim ve’l-müteallim. Nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî. 61-68. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1421/2001.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhâmmed b. Suud el-islâmiyye, 1400.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn. Thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1416/1995.
Harman, Vezir. “Osmanlı Dönemi Eş’arî Mezhebinin Güçlü Olmasının Muhtemel Nedenleri”, Kelâm Araştırmaları. 13/ 1 (2015): 167-189.
Işıcık, Yusuf. “Kur’ân’da Temel İki Kavram: Te’vil Ve Müteşâbih”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (Bahar 2002): 15-34.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed. Kitâbu müşkili’l-hâdis=Te’vîlü müteşâbihi’l-ahbâr. Nşr. Daniel Gimaret. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye bi Dımaşk, 2004.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed. Mücerred-u makâlâti’ş-Şeyh Ebu’l-Hasen el-Eş’arî. Nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1986.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed. Kitâbu’t-tevhîd ve isbâtü sıfâtü’r-Rab azze ve celle. Nşr. Muhammed Halil Herâs. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah. Te’vilü muhtelifi’l-hadîs. Nşr. Muhammed Zührî en-Neccâr. Mısır: Mektebetü’l-Külliyyati’l-Ezheriyye, 1966/1386.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemaleddin Muhammed. Lisânu’l-arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ty.
İbn Teymiyye, Takiyüddîn. Kitâbü’l-esmâ ve’s-sıfât. Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1418/ 1998.
İbn Teymiyye. Takiyyüddin. Kitabu Mafsıli’l-i’tikâd. Haz. Abdurrahman b. Muhammed. Riyad: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1412/1991.
İbnü’l-Esîr, Mecduddin, en-Nihâye fi ğaribi’l-eser ve’l-hadîs, I-IV, Kahire: Matbaatü’l-Osmâniyye, 1311.
Îcî, Adudüddin. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemu’l-kitâb, ty.
İsfehânî, Râğıb. el-Müfredât fî ğaribi’l-Kur’ân. Nşr. Muhammed Ahmed Halefullah. Kahire: Mektebetü’l-Enclû el-Mısriyye, 1970.
İsferâyînî, Ebû İshâk. “Akîde”. Haz. Fadıl ayğân. 66-72. “Muhammed b. Ca’fer es-Senhâcî’nin ‘Şerhu Akîdeti Ebî İshak el-İsferâyînî’ Adlı Eserine Göre Ebû İshak el-İsferâyînî’nin Kelâmî Görüşleri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. Haz. Sabri Hizmetli. Ankara: Umrân Yayınları, 1981.
Kallek, Cengiz. “İbnü’s-Selcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 21: 203-204. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Karadaş, Cağfer. Bakıllânî’ye Göre Allah Âlem Tasavvuru. Bursa: Arasta Yayınları, 2003.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü’l-Kur’ân. Nşr: Ahmet Vanlıoğlı v. dğr., 17cilt. İstanbul: Mizân Yayınevi, 2006.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. Nşr. Bekir Topaloğlu- Muhammed Aruçi. İstanbul: İsam Yayınları, 2003.
Mavil, Kılıç Aslan, Mâtürîdî Kelâmında Te’vil, Ankara: İsam Yayınları, 2017.
Muhâsibî, Hâris. el-Akla ve fehmu’l-Kur’ân. Thk. Hüseyin Kuvvetli. İrbid: Dârü’l-Kindî; Dârü’l-Fikr, 1402/1982.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille. Nşr. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
Okumuş, Mesut. “Gazzâlî’nin Te’vil Anlayışının Gelişim Ve Değişim Seyri”. Uluslararası Modern Çağ Ve Gazzâlî Sempozyumu (Isparta, 12-14 Mayıs 2011), Bildiriler Kitabı. 51-63. Isparta 2014.
Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-dîn. Nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1963.
Râzî, Fahreddin. Esâsu’t-takdîs fî ilmi’l-kelâm. Kahire: Matbaaatu Mustafa el-Babî ve Evlâduhu, 1935.
Râzî, Fahreddin. et-Tefsîru’l-kebîr=Mefâtihu’l-gayb. 32 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. Thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: Dâru İbn Hazm, 1335/2014.
Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîrü’s-Semerkândî/Bahru’l-ulûm. Nşr. Alî Muhammed Muavvez v.dğr. 3 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
Semerkandî, Hakîm. es-Sevâdu’l-a’zam fî ilmi’l-kelâm. İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1308.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddin. el-Milel ve’n-nihal. Thk: Muhammed Abdulkadir el-Fâdilî. 2 cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1426/2006.
Tâberî, İbn Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. Nşr. Hânî el-Hacc v. dğr. 30 cilt. Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkiyye, 2004.
Teftâzânî, Sa’duddîn. Şerhu’l-Mekâsıd. 2 cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1277.
Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 1981.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş‘ariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 10: 447-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 28: 165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Te’vil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 41: 27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Yavuz, Yusuf Şevki. İslâm Akâidinin Üç Şahsiyeti: Ahmed b. Hanbel, İbn Fûrek, Kâdî Beydâvî. İstânbul: Kültür Matbaacılık, 1989.
Yurdâgür, Metin. “Haberî Sıfatları Anlamada Metod”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983): 249-264.
Yüce, Mustafa. “Hâris El-Muhâsibî’ye Göre Haberî Sıfatlar”. Kelâm Araştırmaları 12/2 (2014): 274-294.
Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tacu’l-arûs. 10 cilt. Kahire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1306-1307.
Zerkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-İrfân. 2 cilt. Thk: Hâni el-Hacc. Kahire: el-Mektebetü’t-tevfîkiyye, ty.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Bürhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.