Üsküdar’da gayrimüslim mezarlıkları ve mezarlık tartışmaları

Esas olarak şer‘iye sicilleri ve arşiv kayıtlarına dayanan bu çalışmada Osmanlı dönemi Üsküdar’ında yaşamış gayrimüslimlerin mezarlıkları konusu ele alınmaktadır. Ondokuzuncu yüzyılda mezhep değiştirmenin serbest bırakılması ile çoğunluğu Rumlar, Ermeniler ve Yahudilerden oluşan homojen gayrimüslim cemaatlerinin homojenliği bozulmuş ve farklı mezhepler arasında mezarlık tartışmaları oluşmuştur. Yahudiler ve Ermeniler farklı din ve mezhep mensupları ile kendi mezarlıklarını paylaşmak istememiş hatta Üsküdar’da Ermeni Protestanları Katolik Ermeniler tarafından mağdur edilerek, istenmeyen gurup olarak görülmüştür. Bunun yanında aynı din ve etnik kökene sahip olunmasına rağmen, Rumlarda görüldüğü üzere Üsküdarlı ve taşralı olmak, başka bir deyişle yerli ve muhacir olmak da tartışmalarda önemli rol oynamıştır. Makalede son olarak bu problemlerin çözümünde Osmanlı Devleti’nin oynadığı rol incelenmektedir. Osmanlı Devleti Müslüman veya gayrimüslim tebaadan olsun ihtiyaç doğduğunda mezar tahsis edilmesinde bir sıkıntı çıkarmamıştır. Devlet yetkilileri gayrimüslimler arasındaki tartışmalarda ise her iki tarafı da dinleyerek sorunları çözmeye çalışmıştır.

Non-muslim cemeteries in üsküdar and the debates about their cemeteries

Relying on the Ottoman court records and archival documents this article examines the cemetary debates among the non-Muslims of Uskudar in the nineteenth century. As the Ottoman Empire allowed the changing of sects among non-muslims in the nineteenth century, the homogenous texture of Greek, Armenian and Jewish religious communities was broken and a cemetary debate emerged among them. The Jews and the Armenians were not willing to share their cemetaries with the members of different faiths and sect members; especially in Uskudar Armenian Protestants were declared as unwanted group by Catholic Armenians. Although Greeks shared the same Orthodox sect and the same ethnicity, the cemetary debate among them emerged as a class debate between the Üsküdar Greeks and the rural Anatolian Greeks. The article later examines the role the Ottoman Empire played in these issues. The Ottoman authorities allocated cemetary space for its Muslim and non-Muslim subjects as requested. In regard to the discussions among the different sects of non-Muslim groups, the Ottomans listened to both sides and created feasible solutions.

PDF

___

A)Arşiv Belgeleri
BOA, A. MKT. NZD. (Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Kalemi), 318/98, 346/49.
BOA, İ. AZN. (İradeler Adliye ve Mezahib), 41/33.
BOA, İ. MMS. (İradeler Meclis-i Mahsus), 19/851.
BOA, İ.HR, (İradeler Hariciye), 197/11208.
BOA, BEO. (Bab-ı Âli Evrak Odası), 225/16835, 285/ 21341, 316/23673.
BOA, İ. HUS. (İradeler Hususi), 16/107.
BOA, Y.PRK. HH, (Yıldız Perakende Hazine-i Hassa), 6/46.
BOA, DH. MKT. (Dahiliye Mektubi), 1408/8, 1822/51, 1910/102, 204/44.
BOA, HR. MKT, (Hariciye Mektubi), 207/30, 237/72.
BOA, A.MKT: MHM. (Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı), 289/28, 340/37.
BOA, Y. PRK. TŞF. (Yıldız Perakende Teşrifat), 3/86.
BOA, A. DVN, (Sadaret Divan Kalemi Evrakı), 126/48.
BOA, A. MKT. NZD. (Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Kalemi), 238/76.
BOA, MVL.(Meclis-i Vâlâ), 21, 185/65.
BOA, NFS,(Nüfus Defterleri), no. 178, 179, 180; 260, 261, 320, 321, 350.
ÜŞS, (Üsküdar Şer‟iyye Sicilleri), no. 330, 331, 334, 339, 342, 344, 361. 365, 369, 420, 423.
B) Yayınlanmış Arşiv ve Defterleri
İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul Vakıf Tarihi (1742-1764), (haz. Ahmet Tabakoğlu v.d.), İstanbul 1998.
İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 9 Numaralı Sicil (H.940-942 / M. 1534- 1536), (haz. Kenan Yıldız), İstanbul 2010.
İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H.990-991/ M. 1582- 1583), (haz. Hilal Kazan, Kenan Yıldız) İstanbul 2010.
İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H.919-927 / M. 1513- 1521), (haz. Bilgin Aydın, Ekrem Tak), İstanbul 2008.
C)Araştırma ve İncelemeler Ahmed Refik (ö.1937), Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı, İstanbul 1988.
Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altıında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu: 1839-1914, Ankara 1989.
Cohen, Amnon, Jewish Life Under Islam : Jerusalem in the Sixteenth Century, London 1984.
Cuinet, Vİtal, La Turquie d'Asia: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de l’Asie Mineure, Paris 1894.
Erkan, Nevzat, 18. Yy’ın İlk Yarısında Üsküdar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri – Şeriyye Sicilleri ve Müdevvel Kaynaklar Işığında-, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
Güleryüz, Naim, “Tarih Boyunca İstanbul‟da Yahudi İkamet Bölgeleri”, Tarih İçinde İstanbul Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler (14-17 Aralık 2010) İstanbul 2011.
Haskan, Mehmet Mermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul 2001. I-III.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi: 1300-1600, (ed. Halil İnalcık, Donald Quataert; trc. Halil Berktay), İstanbul 2000. I-II.
Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri, (trc. Bahar Tırnakçı), İstanbul 2003.
Kenanoğlu, Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul 2004.
Pamukciyan, Kevork, İstanbul Yazıları, (haz. Osman Köker), İstanbul 2002.
Kömürciyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarih: XVII. Asırda İstanbul, (haz. Kevork Pamukciyan, trc. Hrand D. Andreasyan), İstanbul 1988.