Osmanlı devleti’nde padişahın emriyle (siyaseten) katledilmiş şeyhülislamlar

17. yüzyıl ile birlikte ilmiye teşkilatındaki bozulmalar şeyhülislâmlık kurumunu da olumsuz etkilemiş; bazı şeyhülislâmlar, kuruluş misyonlarının dışına çıkarak ve giderek siyasete müdahil bir konum alarak, kurumun yozlaşmasına zemin hazırlamışlardır. Bu durum onların sık sık azledilmelerine ve hatta katledilmelerine sebep olmuştur. İslam Hukuku devlet başkanına ölüm cezasına hükmetmek yetkisini tanımıştır. Osmanlı padişahları ise örfi tasarruflarına dayanarak bu yetkiyi kullanmışlar ve çoğu zaman da ulemanın fetvasına başvurmuşlardır. Osmanlı Devleti‟nin tek ve mutlak hakimi olan padişahın meşruiyetini sorgulamak ya da onu tahttan indirmeye teşebbüs etmek açık bir siyaseten katl sebebidir. Maktûl şeyhülislâmların da bu tür bir girişim sonucu katledildikleri görülmektedir. Osmanlı Devleti‟nde padişahın emriyle katledilmiş üç şeyhülislam vardır. Bunlardan Ahîzâde Hüseyin Efendi (ö. 1634) IV. Murad zamanında, Hocazâde Mes‟ud Efendi (ö. 1656) IV. Mehmed zamanında ve Feyzullâh Efendi (ö. 1703) III. Ahmed zamanında padişahın fermanı ile katledilmişlerdir.

PDF

___

Abdi Tarihi: 1703 Patrona İhtilali Hakkında Bir Risale, haz. Faik Reşit Unat, TTK yay., Ankara, 1999.
Abdurrahman Abdi Paşa, Vekayiname, haz. F. Ç. Derin, Çamlıca yay., İstanbul, 2008.
Abdurrahman Şeref Efendi, Osmanlı Devleti Tarihi, haz. Musa Duman, Gökkubbe yay., İstanbul, 2005.
ABOU EL-HAJ, Rifa‟at Ali, 1703 Rebellion and Structure Of The Ottoman Politicks, İstanbul, 1984.
ABOU EL-HAJ, Rıfa‟at Ali, Modern Devletin Doğası, çev. Oktay Özel-Canay İahin, İmge yay., Ankara, 2000.
ADIVAR, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970.
Ahmet Rasim, Osmanlı Tarihi, II, haz. Metin Hasırcı, Emre yay., İstanbul, 2002.
Ahmed Rif‟ad, Devhat‟ün- Nükeba, Esad Matbaası, İstanbul, 1283/1866-7.
AKBULUT, İlhan “İslam Hukukunda Suçlar Ve Cezalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 52, Sayı: 1, 2003, 167-181.
AKDAĞ, Mustafa, “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV, İstanbul, 1966, 241-247.
AKGÜNDÜZ, Murat, Osmanlı Devleti‟nde Şeyhülislamlık, Beyan yay., İstanbul, 2002.
AKMAN, Mehmet, Osmanlı Devleti‟nde Ceza Yargılaması, Eren yay., İstanbul, 2004.
AKSUN, Ziya Nur, Osmanlı Tarihi, II, Ötüken yay., İstanbul, 1994.
ALDERSON, A. P., Osmanlı Hanedanı‟nın Yapısı, İz yay., İstanbul, 1998.
EYİCE, Semavi, “Şüheda Camii”, VII, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Ve Tarih Vakfı Ortak yay., İstanbul, 1994, 188.
FAROQHI, Suraiya, Osmanlı Kültürü Ve Gündelik Yaşam, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 2000.
Feyzullah Efendi, Fetava-yı Fevziye, haz. Süleyman Kaya, Klasik yay., İstanbul, 2009.
FREELY, John, Osmanlı Sarayı: Bir Hanedanlığın Öyküsü, çev. Ayşegül Çetin, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1999.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet Ve Ekonomi, Ötüken yay., İstanbul, 2007.
GÖKBİLGİN, Tayyip, “Ulema” , İA, XIII, MEB yay., İstanbul, 1993, 23-26.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV. Ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı Ve Sosyal Yapı, TTK yay., Ankara, 2007.
HAMMER, J. Von, Devlet-i Osmaniye Tarihi, II, haz. Mümin Çevik, Üçdal yay., İstanbul, 2010.
Hazerfen Hüseyin Efendi, Telhisü‟l- Beyan Fi Kavanin-i Ali Osman, haz. Sevim İlgürel, TTK yay., Ankara, 1998.
HEYD, Uriel, “Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun Ve İeriat”, trc. Selahaddin Eroğlu, AÜİFD, XXVI, (1983), 633-652.
IMBER, Colin, Şeriattan Kanuna: Ebussuud Ve Osmanlı‟da İslami Hukuk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004.
ITZKOWITZ, Norman, Osmanlı İmparatorluğu Ve İslami Gelenek, Babıali yay., İstanbul, 2006.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, Yapı Kredi yay., İstanbul, 2005.
İNALCIK, Halil, “Örfi-Sultani Hukuk Ve Fatih‟in Kanunları”, Osmanlı Toplum Ve Ekonomi, Eren yay., İstanbul, 1993.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Ahizade Hüseyin Efendi”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı yay., C. I, İstanbul, 1988, 548-9.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Hocazade Mes‟ud Efendi”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı yay., C.29, Ankara, 2004, 345-6.
İsazade Abdullah, Tarih-i İsa-zade, haz. Ziya Yılmazer, İstanbul Fetih Cemiyeti yay., İstanbul, 1996.
JORGA, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C. I-V, Yeditepe yay., İstanbul, 2009.
KAFESOĞLU, İbrahim, Kutadgu Bilig Ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Kültür Bakanlığı yay., İstanbul, 1980.
KANTEMİR, Dimitri, Osmanlı Devleti‟nin Yükselişi Ve Çöküşü, III, çev. Özdemir Çobanoğlu, Kültür Bakanlığı yay., Ankara: 1980.
Karaçelebizade Abdülaziz, Ravzatü‟l Ebrar Zeyli, haz. Nevzat Kaya, TTK yay., Ankara, 2003.
KARAHASANOĞLU, Selim, “Yanlış Zamanda Yanlış Adam: Feyzullah Efendi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, 843-847.
KARAL, Enver Ziya, “III. Ahmed”, İA, C.I, MEB yay., İstanbul, 1940, 165-168.
KARATEPE, İükrü, Osmanlı Siyasi Kurumları, İz yay., İstanbul, 2004.
KATGI, İsmail, Osmanlı Devleti‟nde Öldürülen Şeyhülislamlar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep, 2011.
KATGI, İsmail, “Osmanlı Devleti‟nde Ulema Yozlaşmasının Tipik Bir Temsilcisi Olarak Safranbolulu Hüseyin Efendi: Nam-ı Diğer Cinci Hoca”, Hikmet Yurdu, C. 5, Sayı: 10, Temmuz-Aralık-2012/2, 197-235.
KATGI, İsmail, “Osmanlı Devleti‟nde Katledilmiş (Maktûl) İlk İeyhülislâm Ahîzâde Hüseyin Efendi: Hayatı, Kariyeri, Faaliyetleri Ve Katledilmesi”, Hikmet Yurdu, C. 6, Sayı 10, Ocak- Haziran 2013/1, 395-414.
KATGI, İsmail, “Osmanlı Devleti‟nde Siyaseten Katl: Hukuki Maiyeti, Sebepleri, Usulü, İnfazı Ve Sonuçları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (Journal Of The International Social Research), C. 6, Sayı 24, Ocak 2013, 180-211.
KAYDU, Ekrem, “Osmanlı Devleti‟nde İeyhülislamlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, İİFD, S. 2, 1977, 201-210.
Katip Çelebi, Fezleke Tarihi Tahlil Ve Metin, I-III, haz. Zeynep Aycibin, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007.
Katip Çelebi, Fezleketü‟t- Tevarih: Fezleketü Akvali‟l- Ahyar fi „İlmi‟t-Tarih ve‟l-Ahbar, trc. Seyyid Muhammed es-Seyyid, TTK yay., Ankara, 2009.
KIRMIZ, Bayhan, Osmanlı Tarihinde Maktûl Şeyhülislamlar, İÜEF Mez.Tezi, İstanbul, 1958.
Koçi Bey, Risale, haz. Musa İimşekçakan, Yeni Zamanlar yay., İstanbul, 1997.
KÖPRÜLÜ, Fuad, “ İslam Amme Hukuku‟ndan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Var Mıdır ? ”, Belleten, C.II, TTK, Ankara, 1936.
KÖPRÜLÜ, O. Fuad, “Feyzullah Edendi”, İA, IV, MEB yay., İstanbul, 1993, 593-600.
KRAMERS, J. H., “İeyhülislam”, İA, XI , MEB yay., İstanbul, 1993, 485-489.
KUNT, Metin, Siyasal Tarih (1600-1789), Türkiye Tarihi, III, Haz. Sina Akşin, Cem yay., İstanbul, 2009.
LAMARTİNE, Alphonse de, Osmanlı Tarihi, I-II, Sabah yay. t.y.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye‟nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK yay., Ankara, 2000.
LYBYER, Albert Howe, Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı İmparatorluğu‟nun Yönetimi, çev. Seçkin Cılızoğlu, Sarmal yay., İstanbul, 2000.
MANTRAN, Robert, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, II, çev. M. Ali Kılıçbay-Enver Özcan, TTK yay., Ankara, 1990.
Mehmet Halife, Tarih-i Gılmani, haz. Kamil Su, Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser, İstanbul, 1976.
Mehmet Süreyya, Sicil-i Osmani, C. II, III, IV, (Haz.) Nuri Akbayar, TVYY-Kültür Bakanlığı Ortak Yayını, İstanbul, 1996.
MESERVEY, Sabra Follet, Feyzullah Efendi: An Ottoman Şeyhülislam, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Michigan, 1966.
MUMCU, Ahmet, Osmanlı Devleti‟nde Siyaseten Katl, Phoenix yay., Ankara, 2007.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ü‟l- Vukuat, I-II, (C. III-IV-1980) haz. Neşet Çağatay, TTK yay., Ankara, 1992.
Mü‟minzade Seyyid Ahmed Hasib, Ravzatü‟l Kübera, Haz. Mesut Aydıner, TTK yay., Ankara, 2003.
Müstakimzade Süleyman Saadeddin, Devhat‟ül- Meşayih, Çağrı yay., İstanbul, 1978.
Na‟ima Mustafa Efendi, Tarih-i Na‟ima (Ravzatü‟l- Hüseyn fi- Hulasati Ahbari‟l-Hafikayn), C. I-IV, haz. Mehmet İpşirli, TTK yay., Ankara, 2007.
NALLİNO, Carlo A. “İslam Hukuku”, çev. Akif Ergin Ay, AÜHFD, XI, S.1-2, (Ankara: 1954), 543-562.
Nizamü‟l-Mülk, Siyaset-Name, haz. Mehmet A. Köymen, Kültür Bakanlığı yay., 2. Baskı, İstanbul, 1990.
OKUMUİ, Mesud, “Erzurum‟lu Şeyhülislam Feyzullah Efendi Ve Osmanlı İlim Hayatı‟ndaki Yeri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk-İslam Düşüncesi Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Erzurum, 2006.
OLIVIER, Türkiye Seyehatnamesi: 1790 Yıllarında Türkiye Ve İstanbul, çev. Oğuz Gökmen, Akyıldız Matbaası, Ankara, 1970.
ORHONLU, Cengiz, “Mustafa II.”, İA, VIII, MEB yay., (İstanbul: 1993), 695-700.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Edirne Vak‟ası”, DİA, X, Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul, 1994, 445-6.
ÖZCAN, Abdülkadir, “II. Mustafa”, DİA, C. 31, TDV yay., (İstanbul: 2006), 275-279.
ÖZTUNA, Yılmaz, Osmanlı Devleti Tarihi- Siyasi Tarih, I, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 1998.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarihi Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, III, MEB yay., İstanbul, 2004.
PALMER, Alan, Osmanlı İmparatorluğu Son Üç Yüz Yıl: Bir Çöküşün Yeni Tarihi, çev. Belkıs Çorakçı Dilbudak, Yeni Yüzyıl yay., İstanbul, 1995.
PAMUK, Bilgehan, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, İstanbul, 2006.
Peçevi İbrahim Efendi, Tarih, II, haz. Bekir S. Baykal, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 1992.
PEIRCE, Leslie P., Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğunda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002.
Raşid Mehmed Efendi, Tarih, II-III, İstanbul, 1153.
RICAUT, Türklerin Siyasi Düsturları, çev. M. Reşat Uzmen, Milliyet yay., İstanbul, 1996.
SARIKÇIOĞLU, Ekrem, “İeyhülislamlık Makamı”, AÜİİFD, S. 5, Erzurum, 1982, 197-218.
SARICIK, Murat, Osmanlı İmparatorluğu‟nda Nakibüleşraflık Müessesesi, TTK yay., Ankara, 2003.
Selaniki Mustafa Efendi, Tarih, I-II, haz. Mehmet İpşirli, TTK yay., Ankara, 1999.
SERTOĞLU, Mithat, Tarihten Sohbetler, TTK yay., Ankara, 1994.
SEVİM, Ali ve MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilat Ve Kültür), TTK yay., Ankara, 1995.
SCHACHT, Joseph, İslam Hukukuna Giriş, çev. Mehmet Dağ-Abdülkadir İener, A.Ü. İlahiyat Fakültesi yay., Ankara, 1977.
SHAW, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu Ve Modern Türkiye, I, E yay., İstanbul, 1982.
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nuretname, (1962- C. I/Fasikül-1), (1963) C.I/ Fasikül-2, (1964-C.I/ Fasikül-3), (1966- C.II/ Fasikül-1), (1969- C.II/ Fasikül-2), sad. İsmet Parmaksızoğlu, MEB yay., İstanbul.
Silahdar Tarihi: XVII. Asır Saray Hayatı, haz. Mustafa Nihat Özön, Akba Kitabevi, t.y. Solakzade Mehmet Hemdemi, Tarih, II, haz. Vahid Çabuk, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 1989.
Şefik Efendi, Şefikname: 1115 Senesinde Zuhura Gelen Edirne Vak‟asının Tarihi, Ramazan 1282, İstanbul.
Şemdanizade Fındıklılı Süleyman, Şem‟danizade Fındıklılı Süleyman Efendi‟nin Mir‟üt- Tevarih Adlı Eserinin (180b-345a) Tahlil Ve Tenkidi Metni, haz. Mustafa Öksüz, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Y. Lisans Tezi, İstanbul, 2009.
Şeyhi Mehmed Efendi, (1989) Şakayıkü‟n- Numaniyye Zeyilleri Ve Vekayiü‟l- Fudala, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul, 1989.
Tavernier, Jean-Baptiste, 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, çev. Teoman Tunçdoğan, Kitap Yay., İstanbul, 2007.
TAYİŞ, Mehmet Serhan, “İeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi Ve Fevziyye Medresesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 23, İstanbul, 1983, 9-100.
TAYİş, Mehmet Serhan, “Feyzullah Efendi”, DİA, XII, Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul, 1995, 527-8.
THEVENOT, Jean, 1655-1656‟da Türkiye, çev. Nuray Yıldız, Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser, İstanbul, 1978.
Tolstoy‟un Gizli Raporlarında Osmanlı İmparatorluğu, Notlandıran ve Önsöz: M.R. Arunova- F.S. Oreşko, çev. İbrahim Allahverdi, Yay. Haz. İlyas Kamalov, Yeditepe yay., İstanbul, 2009.
Tursun Bey, Tarih-i Ebu‟l Feth, Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser Serisi, t.y.
TÜREK, Ahmet ve DERİN, Fahri Ç., “Feyzullah Efendi‟nin Kendi Kaleminden Hal Tercümesi”, İÜEF Tarih Dergisi, İstanbul, S. 23, 1969, ss. 205-218, S. 24, (Mart-1970), 69-92.
UZUNÇARİILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti‟nin İlmiye Teşkilatı, TTK yay., Ankara, 1988.
UZUNÇARİILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti‟nin Saray Teşkilatı, TTK yay., Ankara, 1988..
UZUNÇARİILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II-V TTK, Ankara, t.y.
ÜÇOK, Coşkun ve MUMCU Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Savaş yay., İstanbul, 1993.
ÜÇOK, Coşkun, “Osmanlı Kanunnamelerinde İslam Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler ”, A.Ü. Hukuk Fakultesi Mecmuası, C.III, S. I, 1946, 125-146.
YAKUT, Esra, Şeyhülislâmlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2005.
YAZGAÇ, Esin, “Osmanlı Tarihinde İlk Maktul İeyhülislam Ahizade Hüseyin Efendi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 58, İstanbul, 2001, 76-77.
ZILFI, Madeline C., Dindarlık Siyaseti-Osmanlı Uleması (Klasik Dönem Sonrası), çev. Mehmet F. Özçınar, Birleşik yay., Ankara, 2008.