Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1835 Tarihli Trabzon Vilayeti Maçuka/Maçka Kazâsı Müslim Nüfus Defteri Örneği

Nüfus, yeryüzünde sınırları belirli bir alanda belirli bir zamanda bulunan insanların oluşturduğu toplam sayı olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde dünya ülkelerinin üzerinde durduğu en önemli konulardan birisi de nüfustur. Osmanlı Devleti'nde ilk genel nüfus sayımı 1831 tarihinde II. Mahmut zamanında yapılmıştır. Yapılan bu sayımla Müslim ve gayr-i Müslim nüfusu tespit etmekve böylece II. Mahmut döneminde Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılıp (1826) yerine yeni bir ordunun kurulması için ülke içerisindeki askerliğe elverişli erkek nüfusun ve ülke içerisindeki cizye mükellefi gayr-i Müslim nüfusun tespit edilmesi hedeflenmişti.Maçka, çok eski bir yerleşim yeri olarak karşımız çıkmaktadır. Tarihi süreç içerisinde Pers, Bizans, Osmanlı-Türk medeniyetlerine ev sahipliği yapmıştır. Maçka"nın ismi rivayete göre İranlılar ile Bizanslılar arasında meydana gelen çarpışmalarda yerli Rum halkı"Maçuka" denen sopa ile dövüştüklerinden ötürü buraya Maçuka-Maçka denilmiştir. Bilindiği üzere Maçka kazâsı Rum Pontus krallığının idaresinde iken, 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından Trabzon"un fethinden sonra Osmanlı idaresine katılmıştır. Bugünkü Maçka ilçesi ise 1913 yılında kurulmuştur. Osmanlı coğrafyasının değişik yerlerinde olduğu gibi Trabzon ve havalisinde de nüfus sayımları yapılmıştı. Bu anlamda Trabzon Vilayeti"ne bağlı olan sancak, kazâ ve diğer merkezlerde nüfus sayımı uygulanmış olduğunu arşiv kayıtlarından görmekteyiz. Nitekim bölge ile ilgili yapılan nüfus sayımları alan olarak Batum"dan Kastamonu"ya kadar olan bölgeyi kapsamakta ve sayı olanakta 203 adet nüfus defterinden oluşmaktadır. Burada inceleyeceğimiz Başbakanlık OsmanlıArşivindeki nüfus defterleri serisi içerisinde 1100 numara ile kayıtlı Trabzon Vilayeti Maçka Kazâsı Müslim Nüfus Defteridir. Bu çalışmada, defterde verilen bilgilerden hareketle bahse konu kazâ"nın mahalle ve köylerinde yaşayan ailelerin ve görevli memurların isim ve esamilerini öğrenme imkânımız olacak. Ayrıca bölgeye yönelik yaşanan göç ve nakiller hakkında ilk elden bilgi sahibi olma imkânı bulacağız. Yine bölgedeki mahalli idareciler; görevdeki muhtarlar, imamlar, askerler, özürlüler, halkın kullandığı yerel isimler (lakaplar), insanların fiziksel özellikleri gibi bölgesel tarih yazımında önemli ayrıntılara ulaşmamıza imkân tanıyacaktır.

The Place of Ottoman Population Registry Books in Writing of History: The Case of 1835 Maçuka/Maçka District of Trabzon Province Muslim Population

The fist census of the Ottoman State takes place in 1831, during the reign of Mahmut II. The purposeof the census was to find out the number of Muslim and non-Muslim population so that it would be possible to detect the eligible man for the construction of the new army after the abolition of the Janissaries (1826) during Mahmut II reign and to detect the number of non-Muslim cizye tax payers. Regarding the purpose of the study, the history of Macuka/Macka district starts as an old settlement location. The district has been under Persian, Byzantium and Ottoman-Turkish rules. The legend claims that the name comes from a type of spear called "Macuka", used by local Greek people during an Iranian-Byzantium war. Following the conquest of Trabzon on 1461 by Mehmet II, the district is taken over by Ottomans from the Greek Pontus Kingdom. Macka District as it isknown today has been founded in 1913.The general census of Trabzon and its districts takes place as a part of the general Ottoman census. From the archives, it is possible to observe that Trabzon province, together with its districts, villages and other settlements are included in the census. The census of the Trabzon district spreads over an area from Kastamonu to Batumi and has total of 203 registry books. This study analyses the book no 1100 from Trabzon Province Macka District Registries. It will enable a closer look on the population, population movements, names and titles of the residents as well as officials on duty. Another result of the study is to find first hand information about the migrations and transfers. The studywillalsoshedlightondetailsimportantforthewritingofhistory,suchaslocal administrators, mukhtars, imams, soldiers, handicapped people, local monikers for people, and physical features of individuals.

PDF

___

A. Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, NFSD 1100 Ebadı 19x2.
B. Araştırma Eserler
AKTAN, Ali; Osmanlı Paleografyası ve Siyasi Yazışmaları, Osmanlı İlim ve İrfan Vakfı Yayınları, İstanbul 1995.
AKTAŞ, Necati; "Osmanlı Dönemi Arşivciliğimiz'', Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, C.6, s.303-310.
ACUN, Fatma; "Tarihin Kaynakları'',Tarih Nasıl Yazılır?, (Editör: Ahmet Şimşek ), Tarihçi Kitapevi , İstanbul 2011, s.119-149.
ACUN, Fatma; "Tarihin İnşası Sürecinde Belge Ve Kullanımı'',Cumhuriyet Döneminde Türkiye"de Tarihçilik Ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu Bildiriler Ankara 18-20 Mart 2010, T.T.K. Yay., Ankara-2011, s.67-74.
AFYONCU, Erhan; "Osmanlı Devleti'nde Tahrir Sistemi'', Osmanlı Ansiklopedisi,C.6, Yeni Türkiye Yay.,Ankara 1999, s.311-314.
ARTUNAY, Mehmet ve LAFÇI Ali; Zara / Koçgiri 1831- 1842 Nüfus Defterleri, Kitapevi Yay., İstanbul 2013.
AYDIN H. Veli; "Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler", s.81(s.65-104) Eyüp; Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Beyin Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine, AÜİFD XLVI (2005), Sayı II, s. 167-204.
BİLGE, Sadık Müfit; "Karaman Eyaleti'nin Tarihî Coğrafyası ve İdarî Taksimatı (XV- XVIII. Yüzyıllar)", IRTS - Spring 2011, Volume: 1, Issue: 1, s.50-67.
BOSTAN Hanefi; XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yay, Ankara-2002.
ERDOĞDU, Teyfur; "Tarih Yazıcılığında Gerçek (Realite)-Hakikat (Verıte) Sorunsalı'', Cumhuriyet Döneminde Türkiye"de Tarihçilik Ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu Bildiriler Ankara 18-20 Mart 2010, T.T.K. Yay., Ankara-2011, s.33-40.
ÇADIRCI, Musa; Tanzimat sürecinde Türkiye Anadolu Kentleri, İmge Kitabevi, Ankara- 2011.
ÇADIRCI, Musa; Tanzimat Sürecinde Türkiye Askerlik, İmge Kitabevi, Ankara-2008.
DAĞDELEN, İrfan; Beykoz Nüfus Defterleri, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No:26, İstanbul 2012.
DEMİR, İsmet, "Temettu Defterlerinin Önemi ve Hazırlanış Sebepleri", Osmanlı 6, (Editör. Güler EREN), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.315-321.
DEMİRCİ, Süleyman; "Diyarbakır Eyâletin'de Olağanüstü Vergi Uygulamalarına Yönelik Gözlemler 1645-1700", Osmanlı"dan Cumhuriyet"e Diyarbakır, Editörler: Bahaeddin Yediyıldız, Kertsin Tomenendal, T.C Diyarbakır Valiliği, Ankara, 2008: 363-385.
----------; "Osmanlı'da Devlet ve Ekonomi: Sivas Eyâleti Avârızhâne Sayıları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme 1640-1700", Sivas Valiliği Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu (21-25 Mayıs 2007), Editör. Şeref Boyraz, Cilt 1, Sivas, 2007:179-189.
----------; "Mardin Çevresinde Olağanüstü Vergi Mükellefiyeti Diyarbakır Eyâleti Örneği 1640-1700" Uluslar arası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Mardin, 26-28 Mayıs 2006, Edit İbrahim Özcoşar - Hüseyin H. Güneş, İstanbul 2006: 267-277.
---------; ''Some notes on avârizhânes of Konya Livâsı, 1621-1700", Journal of Academic Studies, Volume 5/17 (May-July 2003):105-118.
----------; "Avâriz and Nüzul Levies in the Ottoman Empire: A Case Study of the Province of Karaman, 1620s-1700" Türk Tarih Kurumu Belleten, 70/258 (Ağustos 2006): 563-590.
--------; Osmanlı'da Devlet, Toplum ve Ekonomi: XVII. Yüzyılda Trabzon Eyâletinin Avârızhâneleri Üzerinde Gözlemler", CIEPO-Comité International desÉtudes Pré-Ottomanes et Ottomanes, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon (18-23 Eylül 2006), CIEPO-17 Sempozyumu Bildirileri, Yayına Hazırlayan: Kenan İnan - Yücel Dursun, Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları No:1, Trabzon 2011: 543-555.
---------;"17. Yüzyılın İkinci Yarısında Canik Livâsında İdarî Taksimat ve Vergilendirilebilir Nüfus", SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2012, Sayı: 25: 1-10.
---------; "17. Yüzyılda Trabzon Eyâletinin İdarî Taksimatı ve Vergilendirilebilir Nüfus:Giresun, Keşap ve Yavabolu (Görele) Kazâları Örneği", SDU Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 15 (2012/1): 15-29.
---------, "17. Yüzyılda Niğde Sancağının İdari Birimi Olarak Ürgüb Kazâsı Hakkında Gözlemler", 1. Uluslar arası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (16-19 Kasım 2011, Nevşehir), Editör: Adem Öger, Nevşehir Üniversitesi Yayınları:2, Cilt 7, Nevşehir 2012: 269-280.
DEMİRCİ, Süleyman & SAYGI C. Ebru, "XVII. Yüzyıl Ortalarına Doğru Erzincan Kazasında İskan ve Toplumsal Yapı" CIEPO-Comité International des Études Pré-Ottomanes et Ottomanes / Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Bildirileri Kitabı (Uşak, 14-16 Nisan 2011), Cilt 1, İzmir, Kasım - 2011: 486-510.
DEMİRCİ, Süleyman & SARAÇ Hüseyin, "19. Yüzyılda Trabzon Eyâletinin İdarî Birimi Olarak Atina/Pazar Kazâsı", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi - SDU Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences, Sayı 27, 2012, s.1-15
DEMİRCİ Süleyman-Kazım KARTAL, 1834-35 Tarihli Karahisar-ı Develi (Yesilhisar) Ve Talas Kazâsı Müslim Nüfus Defteri İncelemesi, Basım aşamasında 2014.
DEMİRCİOĞLU Sezgin-BİLGİN Süleyman,Of Nüfus Defteri (1834),Şenyıldız Yay., İstanbul-2011.
DOĞRU, Halime; 1844 Nüfus Sayımına Göre Deliorman ve Doğruca'nın Demografik, Sosyal ve Ekonomik Durumu, T.T.K. Yay., Ankara 2011.
EDHEM Halil-İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon"da Osmanlı Kitabeleri, Trabzon Belediyesi Kültür Yay.,Trabzon 2001.
EMİNOĞLU, Mehmet; Osmanlı Vesikalarına Giris, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara-2006.
EMİROĞLU, Kudret; 1869 yılı Trabzon Vilayet Salnamesi, Trabzon Vakfı Yay. Ankara
GÜL Abdülkadir-GÖKÇEN, Salim; Son Dönem Osmanlı Nüfusu ve Ecnebiler Meselesi, Cedit Nesriat, Ankara 2010.
GÜNEŞ -YAĞCI, Zübeyde & Serdar GENÇ, H.1256/ M.1840-41 Tarihli Balıkesir Nüfus Defteri, Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları No:9, Balıkesir 2013.
GÜRAN, Tevfik, "19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri'', Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü yay., Ankara 2000,s.73-94
HOCAOĞLU, Durmuş; "Orada Öylece Duran Tarih'' (Ed. Vahdettin Engin&Ahmet Şimşek) Türkiye"de Tarih Yazımı, Şenyıldız Yay. İstanbul-2011,s.39-47.
İNALCIK Halil, "Türkiye'de Modern Tarihçiliğin Kurucuları'', ( Ed. Vahdettin Engin&Ahmet Şimşek) Türkiye"de Tarih Yazımı, Şenyıldız Yay., İstanbul-2011, s.179-196.
-----------, "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Arcıvicum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337.
İNAN, Sinan, "Yakın ve Şimdiki Zamanı Yazmak: Türkiye'de Cumhuriyet Tarihçiliği'', Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Doktora Tezi, Isparta 2010, s.304-312.
J.P.Fallmerayer, Trabzon Rum İmparatorluğunun Tarihi, (Çev. Cevat Eren), Türk Tarih Kurumu Kitaplıgı Yazmalar Bölümü, NO:40/86.
İNBAŞI, Mehmet, "Trabzon / Batum Eyaleti Valileri (1755-1795)", Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005),C.1, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2007, s.311-333.
KARAGÖZ, İlyas; Maçka Yer Adları, Turan Kültür Vakfı Yay., İstanbul 2003.
KARAL, Enver Ziya; Osmanlı İmparatorluğunda ilk Nüfus Sayımı-1831, Devlet İstatistik Enstitüsü Yay.,Ankara 1997.
KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Timaş Yay., İstanbul 2010.
KARTAL, Kazım; 1100 Numaralı (1835) Trabzon Vilayeti Maçka Müslim Nüfus Defteri'nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Danışman: Prof. Dr. Süleyman Demirci) Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2013.
KAHRAMAN Salih-GÜR, Fevzi; Amasya Nüfus Defteri 1840, Amasya Belediyesi Kültür Yay.,Amasya-2012.
STANFORD Shaw, "The Otoman Census System And Populatıon'', International Journal of Middle East Studies Vol.9 no. 3(oct.1978), s.325-339.
KODAL, Tahir, "Türkiye Cumhuriyeti'nin İlk Genel Nüfus Sayımında Çorum Vilayeti'nin Nüfusu Özellikleri,'' Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:19,Sayı: 1, Elazığ-2009, s.233-258.
KÖKEN, Nevzat, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi (1923-1960), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Isparta- 2002.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1994.
----------------, "Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri", Belleten, Cilt LIX, S.225, Ağustos 1995, s.395-412.
LOWRY W. Heath, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, Çev.Demet Lowry ve Heath W. Lowry, Boğaziçi Üniv.Yay., İstanbul 2010.
ORTAYLI, İlber, Tarih Yazıcılık Üzerine, Cedit Neşriyat, Ankara-2009.
ÖZ, Mehmet, "Tahrir", DİA, İstanbul 2010, C. 39, s. 425-429.
ÖZEL, Oktay "Avarız ve Cizye Defterleri", Osmanlı"da Bilgi ve İstatistik, (Editör: Şevket Pamuk), Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000, s.1-29.
ÖZTÜRK, İbrahim Hakkı, "Bilimsel (Modern) Tarihten parçalanmış (Postmodern) Tarihe'',(Editör: Ahmet Şimşek) Tarih Nasıl Yazılır?,Tarihçi Kitapevi, İstanbul 2011, s.39-66.
ÖZTÜRK, Mustafa, "Geleceğin İnşasında Tarihin Önemi'', Cumhuriyet Döneminde Türkiye"de Tarihçilik Ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu Bildiriler Ankara 18-20 Mart 2010, T.T.K. Yay., Ankara-2011, s.110.
ÖZTÜRK, Mustafa, Tarih Felsefesi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010.
ÖZTÜRK, Said, İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo- Ekonomik Tahlil),Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1995.
ÖZTÜRK, Özhan, Antik Çagdan Günümüze Karadeniz"in Etnik ve Siyasi Tarihi Pontus, Genesis Yay, Ankara 2011
ÖZTÜRK, Özhan, Karadeniz Ansiklopedik sözlük, Heyamola Yay., İstanbul 2005.
SİLER, Abdurrahman, "XIX. Yüzyılda Trabzon'un Kazâ ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu, (1869-1905)", Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 9, (1994), s. 261-277.
SELÇUK, Hava; "Niğde'de İlk Nüfus Sayımı (22 Şevval 1246/6 Nisan 1831)", JASSS, Volume 6 Issue 2, February 2013: 1263-1294.
ŞIVGIN, Hale, "Ulusal Tarih Eğitiminin Kimlik Gelişimindeki Önemi'',Akademik bakış 35, C.2, Sayı 4, Yaz 2009, s.1-17.
ŞİRİN, İbrahim, "Genel Tarih Anlayışı'', (Editör: Ahmet Şimşek) ,Tarih NasılYazılır?, Tarihçi Kitapevi, , İstanbul 2011, s.93-118.
TELLİOĞLU, İbrahim, "Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Etnik Yapısına Tesir Eden Göçler", Karadeniz Arastırmaları Dergisi, Sa. 4, Çorum 2005.
TOPAL, Zehra, 1840 tarihli Akçabat Nüfus Kayıtları, Akçabat Belediyesi Kültür Yayınları-5, Akçabat 2010.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin-ÖZ, Mehmet, Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları III, TTKYay., Ankara 2002.
YILDIRIM, Sonnur, 2020 Numaralı H. 1260 / M. 1845 Tarihli Talas Kazâsı Müslim Nüfus Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, (Danışman: Prof. Dr. Süleyman Demirci), taslak olarak tamamlanmış olup 2014 akademik yılı içerisinde savunulması beklenmektedir.
YÜKSEL, Hasan, "Osmanlı'da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriğ'nin Demografik Yapısı'', Nüfus Bilimi Dergisi/Turkish Journal of Population Studies, 2006-07, 28-29, s.73-89.
http://www.trabzon.org/macka/macka_tarihi.htm EKLER