Osmanlı Devleti'nde Alman Yetimhaneleri (1860-1921)

19. yüzyılın ortalarından başlayıp Birinci Dünya Savaşı'nın sonuna kadar devam eden süreçte Alman misyonerleri, yardım kuruluşları aracılığıyla başta Kudüs, İzmir ve İstanbul gibi önemli merkezler olmak üzere gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadığı yerlerde faaliyette bulunmuşlardı. Bu faaliyetlerin en önemlilerinden birisini de hiç şüphesiz, zikredilen bölgelerde açılan Alman yetimhaneleri oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Alman misyoner teşkilatlarının hedefleri, Osmanlı coğrafyasında yürüttüğü faaliyetleri ve kurulan Alman yetimhaneleri incelenerek, Almanların özellikle Gregoryan mezhebine mensup Ermeni yetimlerin büyük bir kısmını Protestanlaştırtıkları ve yetimhanelerde Almanya'nın Osmanlı topraklarındaki siyasi, ekonomik ve kültürel menfaatleri için çalışacak bireyler yetiştirmeye gayret ettikleri tespit edilmektedir.

German Orphanages in the Ottoman Empire (1860-1921)

From the mid-nineteenth century to the end of World War I German missionary organisations, with financial resources from their own charity organisations and relief agencies, were active in some important centres of the Ottoman Empire, such as Jerusalem, Izmir, and Istanbul, which were densely inhabited by the non-Muslim or Christian population. Establishment of German orphanages in these cities was one of the most important parts of their missionary activities. This study examines the goals of these German missionary organisations, particularly the German orphanages in the Ottoman Empire and presents that these German orphanages aimed to convert Gregorian Armenian orphans to Protestant denominations and raised them as individuals to serve German political, economic, and cultural interests in the Ottoman Empire.

PDF

___

Arşiv Kaynakları
I. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Dâhiliye Nezareti İdâri Kısım Belgeleri (DH.İD.):117-33 Lef.2,12,14.
Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiyye İdaresi Evrakı (DH.MUİ.):53-25 Lef.1,2.
Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.):55-238; 55-246; 56-157; 97-200.
Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muâmelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.M.): 34-29 Lef.1,11; 37-1 Lef.5; 38-7 Lef.5; 40-20 Lef.1,3; 41-50 Lef.1,3; 43-21; 58-72 Lef.19; 46-44 Lef.1,8; 53-8 Lef.1,8,12; 57-4; 58-72 Lef.11,27; 59- 20; 65-14; 65-26 Lef.9 ve 11; 65-36 Lef.6,8; 69-58 Lef.1-9; 71-21; 76-62 Lef.1,5; 223- 67.
İradeler-Dosya Usûl-i İradeler Tasnifi (İ.DUİT.): 36-33 Lef.1.
Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.): 242-100.
Sadâret-Mektûbi-Mühimme (A.MKT.MHM.): 614-25 Lef.1,10; 659-50 Lef.1; 702-26 Lef.2,3; 659-50 Lef.1.
Yıldız Perakende-Umum Vilayetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM.): 46/29.
Kitap ve Makaleler
AÇIKSES, Erdal, Amerikalıların Harput'taki Misyonerlik Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
ATNUR, İbrahim Ethem, Türkiye'de Ermeni Kadınları ve Çocuklar Meselesi (1915- 1923), Babil Yayınları, Ankara 2005.
BABACAN, Hasan, "Ermeni Dul ve Yetimleri ile Osmanlı Devleti'nin Bunlara Karşı Takip Ettiği Politikalar", Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, C.II, Yay.Haz: Metin Hülagü vd., (Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu Bildirileri), Erciyes Üniversitesi Yayını 2007, s.271-292.
BALCI, Sezai, Osmanlı Devleti'nde Engelliler ve Engelli Eğitimi Sağır Dilsiz ve Körler Mektebi, Libra Yayınları, İstanbul 2013.
BAUMANN, Andreas, "Die Gründung des Deutschen Hilfsbundes für Christliches Liebeswerk im Orient", Ernst Lohmann 1860-1936, Hrsg: Martin Knispel, Berlin 2011, s.48-65.
ÇALIK, Ramazan, Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamid Döneminde Ermeni Olayları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğu'nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
-----------, "Kaynak Kritiği ve Tehcir Olayında Belge Tahrifatı, Johannes Lepsius Örneği", Belleten, C.LXVI, S.247, Ankara 2003, s.967-1002.
DAMİANOV, Atanas, Die Arbeit der 'Deutschen Orient-Mission' Unter den Türkischen Muslimen in Bulgarien von Anfang des 20.Jahrhunderts bis zum 2.Weltkrieg, Quellen des Johannes Lepsius Archivs, Lit Verlag, Müster-Hamburg-London 2003.
ERDEM, Mustafa, "Türkiye'de Azınlıklara Yönelik Misyoner Faaliyetleri", Türkiye'de Misyonerlik Faaliyetleri, Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi 43, İstanbul 2004, s.271-290.
FEİGEL, Uwe, Das Evangelische Deutschland und Armenien, Die Armenierhilfe Deutscher Evangelischer Christien seit dem Ende des 19. Jahrhunderts im Kontext der Deutsch-Türkischen Beziehungen, Vandenhoeck u. Ruprecht, Göttingen 1989.
FOESTER, Frank, "The Journey of Friedrich Adolph Strauss to the Holy Land and the Beginnings of German Missions in the Middle East", Christian Witness Between Continuity and New Beginnings, Modern Historical Missions in the Middle East, Eds. Martin Tamcke, Michael Marten, Lit Verlag, Berlin 2006, s.125-132.
FUHRMANN, Malte, Der Traum vom Deutschen Orient, Zwei Deutsche Kolonien im Osmanischen Reich 1851-1918, Campus Verlag, Frankfurt 2006.
GÜNAY, Nejla, Maraş'ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007.
HALAÇOĞLU, Ahmet, Bir Ermeninin İtirafları, 1895 Maraş ve Zeytun Olayları, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2007.
HOLMES, Mary Caroline, Urfa'da Ermeni Yetimhanesi 1919-1921, Çev:Vedii İlmen, Yaba Yayınları, İstanbul 2008.
GROTHE, Hugo, Die Asiatische Türkei und die Deutschen Interessen: Gedanken zur inneren Umgestaltung des Osmanischen Reiches und zu den Zielen der Deutschen Kulturpolitik, Halle a.d.S. Gebauer-Schewetschke Druckerei und Verlag m.b.H., (y.y) 1913.
İNANÇ, Veli, "Osmanlı Devleti'nde Yetimlerin Sosyal Haklarının Korunması", Savaş Çocukları Öksüzler ve Yetimler, Ed.Emine Gürsoy-Naskali, Aylin Koç, İstanbul 2003, s.19-32.
KILIÇ, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya, Türk-Alman Arşiv Belgeleriyle, Kaynak Yayınları, İstanbul 2007.
KILIÇ, Sezen, Türk-Alman İlişkileri ve Türkiye'deki Alman Okulları (1852'den 1945'e Kadar), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2005.
KİESER, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetleri'nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, Çev:Atilla Dirim, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
KOCABAŞ, Süleyman, Tarihte Türkler ve Almanlar, Vatan Yayınları, İstanbul 1998.
KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu'daki Amerika Kendi Belgeleriyle 19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
LÖFFLER, Roland, Protestanten in Palaestina, Religionspolitik, Sozialer Protestantismus und Mission in den Deutschen Evangelischen und Anglikanischen Institutionen des Heiligen Landes 1917-1939, Verlag W.Kohlhammer, Stuttgart 2008.
MEİSSNER, Axel, Martin Rades "Christliche Welt" und Armenien, Bausteine für eine Internationale Ethik des Protestantismus, Lit Verlag, Berlin 2010.
MUHTAR, Mahmud, Maziye Bir Nazar, Berlin Antlaşmasından Harb-i Umûmîye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya Münasebetleri, Sad:Erol Kılınç, Ötüken Yayınları,İstanbul 1999.
MUTLU, Şamil, Osmanlı Devleti'nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005.
ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları, İstanbul 1993.
PINAR, İlhan, "Osmanlı Dönemi'nde İzmir'de Bir Cemaat: İzmir'de Alman İzleri 1752- 1922". Bu makale için bkz: http://levantineheritage. com/pdf/IzmirdeAlman- Izleri-Ilhan-Pinar.pdf (ET:12.12.2015).
TEMİZER, Abidin, "Van'da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi", Avrasya İncelemeleri Dergisi, II/2 (2013), s.169-204.
YILDIZ, Hatip, "II. Abdülhamit Döneminde Diyarbekir Vilayeti'nde Açılan Yetimhaneler ve Vali Mehmed Halid Bey'in Vilayette Misyonerliği Önleme Çabaları", Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 14 (2010), s.103-118.
TÜRK, Fahri, Türkiye ile Almanya Arasındaki Silah Ticareti (1871-1914), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2012.
VAHAPOĞLU, M.Hidayet, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1990.
http://www.horstkannemann.de/schneller.html#leben3 (ET:10.12.2015).