Dicle-Fırat'ta Geleneksel Nehir Taşımacılığı ve I. Dünya Savaşı'nda Irak Cephesinde Kullanımı

Bu çalışma Dicle ve Fırat nehirlerinde geleneksel usullerle yapılan taşımacılığı inceleyerek, bu taşımacılığın modern dönemde de önemini koruduğunu ve 1. Dünya Savaşı'nda Irak cephesindeki Osmanlı kuvvetlerinin asker, erzak, silah ve mühimmat sevkiyatında önemli bir rol üstlendiğini tespit etmektedir.

Traditional River Transportation on Tigris and Euphrates Rivers and Its Usage in the Iraq Front in World War I

This article examines traditional river transportation on Tigris and Euphrates Rivers and presents that even in modern times this transportation proved sufficient during WWI when the Ottoman armies used this transportation to transfer soldiers, food, and weapons to the Iraq front.

PDF

___

1. Arşivler
a. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Dâhiliye Nezareti Evrakı
- İdare Evrakı (DH. İD.)
- Tesrî-i Muamelât Evrakı (DH. TMIK. M.)
- Emniyet Kalemi Belgeleri (DH. EUM. EMN.)
- İdare-i Umumiye Evrakı (DH. İ. UM.)
- Şifre Kalemi (DH. ŞFR.)
Şûrâ-yı Devlet Evrakı (ŞD.)
Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL.)
İrade Meclis-i Vâlâ (İ. MVL.)
Haritalar (HRT. h.)
b. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Arşivi Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu
2. Yayınlanmış Belgeler
BELL, Getrude Lowthian, Mezopotamya'da 1915-1920 Sivil Yönetimi, Çev. Vedii İlmen, İstanbul: Yaba Yayınları, 2004.
"Diyarbekir Dicle'de Kelekler", İBB Atatürk Kitaplığı, Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Krt_012877.
Türk-Ermeni İhtilâfı Belgeler, Ed. Hikmet Özdemir-Yusuf Sarınay, Ankara: TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 2011.
3. Dergi ve Gazeteler
Akşam Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası
Harb Mecmuası Şehbal
Tasvir-i Efkâr Zevra
4. Salnameler
Bağdad Vilayet-i Celilesine Mahsus Salnamedir, Sene 1314 (1896), Defa 12
Bağdad Vilayetine Mahsus Salnamedir, Sene 1325 (1907), Defa 21.
Basra Vilayeti Salnamesi, Sene 1308 (1890), Defa 1.
Basra Vilayeti Salnamesi, Sene 1309 (1891), Defa 2.
Basra Vilayeti Salnamesi, Sene 1311 (1893), Defa 3.
Musul Vilayeti İçün İkinci Def'a Olarak Saye-i Terakkiyat-piraye-i Hazret-i Padişahide Tertib Olunan Salnamedir, Sene 1310 (1892).
Salname-i Vilayet-i Bağdad, Sene 1300 (1883), Defa 4.
Salname-i Vilayet-i Bağdad, Sene 1303 (1885), Defa 7.
Salname-i Vilayet-i Bağdad, Sene 1309 (1891), Defa 8.
5. Hatırat, Günlük ve Seyahatnameler
ALİ BEY, Seyahat Jurnali (İstanbul'dan Bağdat'a ve Hindistan'a) Min Sene 1300 ilâ Sene 1304, İstanbul 1314.
ÇETİNKAYA, Ali, Askerlik Hayatım 1914-1922, Haz. O. Şimşek-Z. Dilek, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
EGE, Abidin, Harb Günlükleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
EVLİYÂ ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, I-II, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
GOLTZ, Colmar Von Der, Yirminci Yüzyıl Başlarında Osmanlı Alman İlişkileri "Golç Paşa'nın Hatıratı", İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
İSMAİL HAKKI BABANZADE, Irak Mektupları, İstanbul 1329.
MOLTKE, Helmuthvon, Moltke'nin Türkiye Mektupları, Çeviren: Hayrullah Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.
SABİS, Ali İhsan, Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, III-IV, İstanbul: Nehir Yayınları, 1991.
Seyahat, İstanbul: Şirket-i Mürettebiye Matbaası, 1311.
USSHER, John, A Journey From London to Persepolis, London 1865.
Yüzbaşı Selahattin'in Romanı, Birinci Kitap, haz. İlhan Selçuk, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1993.
6. Kitap ve Makaleler
AHMED NİHAD, Askerî Tarih ve Coğrafya, İstanbul: Harbiye Mektebi Matbaası, 1926.
ALTINÖZ, İsmail, "Osmanlılar Zamanında Fırat Kıyısında Önemli Bir Lojistik Merkezi: Rumkale", Osmanlı Devleti'nde Nehirler ve Göller 2, Haz. Şakir Batmaz-Özen Tok, Kayseri 2015, s. 151-162.
AVCI, Orhan, Irak'ta Türk Ordusu (1914-1918), Ankara: Vadi Yayınları, 2004.
BAYRAK, Şaban, Anadolu'da Eşkıyalık Olayları (XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı 1700-1750), İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2015.
BİLGE, Mustafa. L., "Şattülarap", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, İstanbul 2010, s. 381-382.
Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, III, 2'inci Kısım, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2002.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, III, 1'inci Kısım, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1979.
ÇEVİK, Adnan, XI-XVIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002
DUKAKİNZADE FERİDUN, Büyük Harp Türk Cepheleri, Kısım 1, İstanbul 1927.
EDMONDS, Cecil John, Kürtler, Türkler ve Araplar, Kuzey-doğu Irak'ta Siyaset, Seyahat ve İnceleme (1919-1925), Çev.: Serdar Şengül-S. Ruken Şengül, İstanbul: Avesta Yayınları, 2003.
EKİNCİ, İlhan, Fırat ve Dicle'de Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Ankara: Asil Yayınları, 2007.
ERİCKSON, Edward J.,I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu, Çev. Kerim Bağrıaçık, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
EROĞLU, Cengiz-Murat Babuçoğlu-Orhan Özdil, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra, Ankara: Orsam, 2012.
FROST, K. T. "Boats on the Euphratesand Tigris", The Annual of the British School at Athens, Vol. 12 (1905/1906), s. 190-195.
GENCER, Fatih, Merkezîyetçi İdari Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.
GÖYÜNÇ, Nejat, "Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat", Belleten, LXV/243, (Ağustos 2001), s. 655-660.
GÜNEY, Emrullah, "Dicle Irmağında Kelek Taşımacılığı", Coğrafya Araştırmaları, Sayı: 2, Ankara, 1990, s. 323-328.
HARTMANN, R., "Fırat", İslâm Ansiklopedisi, IV, İstanbul: MEB Yayını, 1988, s. 622- 626.
HUNTINGTON, Ellsworth, The Geographical Journal, "Through The Great Cañon of The Euphrates River, Vol. 20, No. 2 (Aug., 1902), s. 175-200.
İSMAİL HAKKI, "Irak'ta Büyük Kıtaatın Yürüyüşleri", Askerî Mecmua, Sayı: 61, Haziran 1926, s. 75-148.
İSMAİL HAMİ, "İran İhtilâfnamesi", Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, Sayı: 1 (Eylül 1332), s. 10-14.
İŞBİLİR, Ömer, "Yük", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXXIV, İstanbul 2013, 46-48.
KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914)/Demografik ve Sosyal Özellikleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
KESKİN, Turan, Dicle ve Fırat Nehirleri Üzerinde Yapılan Ticaret (1838-1914), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
KURT Burcu, Ortadoğu'da Bir İstikrarsızlık Unsuru: Şattü'l-Arap Sorunu, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
______, II. Meşrutiyet Döneminde Basra Vilayeti (1908-1914), Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
M. Nasrullah-M. Rüşdü-M. Eşref, Osmanlı Atlası XX. Yüzyıl Başları, haz. Rahmi TekinYaşar Baş, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2003.
MOBERLY, F. J, Irak Seferi 1914-1918, I, çev. Binbaşı Cemal, İstanbul: Askerî Matbaa, 1928.
ORHONLU, Cengiz - Turgut IŞIKSAL, "Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XIII, Sayı: 17-18, s. 77-102.
ÖĞÜN, Tuncay, Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı (Doğu'nun Mirlerine Son Veda), İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
_______, Kafkas Cephesi'nin I. Dünya Savaşı'ndaki Lojistik Desteği, İstanbul: Dergâh Yayınevi, 2015.
ÖĞÜT, Tahir, XVIII. ve XIX. Yüzyılda Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2008.
POLAT, Süleyman, "XVI. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin Doğu Seferlerinde Cizre'nin Yeri", Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXII, Sayı: 53, Ankara 2013, s. 249-263.
SARAÇOĞLU, Hüseyin, Bitki Örtüsü Akarsular ve Göller, Ankara: MEB Yayını, 1990.
SARIÇELİK, Kerim, "Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti'nin İtilaf Devletlerine Karşı Anadolu'nun Akdeniz Kıyılarında Aldığı Bazı Tedbirler", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 21, Konya 2007, s. 173-189.
SEVER, Erol, Asur Tarihi, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1993.
SÖZER, Ahmet Necdet, "Güneydoğu Anadolu'nun Doğal Çevre Şartlarına Coğrafî Bir Bakış, Ege Coğrafya Dergisi, İzmir 1984, s. 8-30.
STRECK, M., "Kelek", İslâm Ansiklopedisi, VI, İstanbul: MEB Yayını, 1977, s. 550-552.
ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûsu'l-Alâm, III, İstanbul: Mihran Matbaası, 1308.
______, Kâmûsu'l-Alâm, VI, İstanbul: Mihran Matbaası, 1311.
TAVERNİER, Jean-Babtiste, XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran'a Seyahat, Çev. Ertuğrul Gültekin, İstanbul 1980,
TUNCEL, Metin, "Dicle", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, IX, İstanbul 1994, s. 281-282.
_______, "Fırat", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XIII, İstanbul1996, s. 31-33. TÜMERTEKİN, Erol, "Münakale Coğrafyası Hakkında", İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, VIII, Sayı: 15, İstanbul 1965, s. 74-88.
TÜRKMEN, Zekeriya, "Cepheden Cepheye: Kafkas Cephesi'nin Dondurucu Soğuğundan Irak Çöllerine 5. Seferi Kuvvet'in (52. Mürettep Tümen) Serüveni", 100. Yılı Münasebetiyle 1. Dünya Savaşı'nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2015, s. 321-360.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara: TTK Yayını, 1988.
YILMAZ, Özgür, "Buharlı Gemi Çağı'nda Karadeniz'de Avrupa Denizciliği", Karadeniz, Yıl: 6, Sayı: 25 (Sonbahar 2015), s. 46-65.
YİĞİT, Ahmet, "Osmanlı Devleti'nin Payas ve Birecik Limanları Üzerinden Bağdat'a Askerî Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer'iyye Sicillerinden Bazı Belgeler", 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (Ankara 10-15 Eylül 2007), Ankara 2012, s. 3397-3418.
YUNUS NADİ, "İran'ın Taksimi", Tasvir-i Efkâr, 30 Mart 1332 (12 Nisan 1916).
7. İnternet Kaynakları
https://sites.google.com/site/tekyeli/kelek (Erişim 03.08.2016).