İngiliz Gezginlere Göre XIX. Yüzyılda Osmanlı Ülkesinde SağlıkKoşulları

Bu çalışmanın temel amacı XIX. yüzyılda Osmanlı topraklarını ziyaret eden İngiliz gezginlerin, ülkedeki sağlık koşullarına dair algısını irdelemektir. Gezginlerin eserlerinde Osmanlı toplumunun sağlık koşulları mutlaka bahsi geçen hususlardan birisidir. Bu anlamda gezginler salgın hastalıklar, halkın sağlık durumu ve şehirlerin fiziksel şartlarının toplum sağlığına etkileri gibi meselelere mercek tutmuşlardır.Gezginler, Osmanlı toplumunun genel olarak sağlıklı olduğunu dile getirmişlerdir. Ancak XIX. yüzyılda Anadolu ve İstanbul’da veba ve tifo gibi salgın hastalıkların oldukça yaygın olduğu da vurgulanmıştır. Gezginlere göre ülke genelinde sokakların “dar ve pis olması” salgın hastalıklara uygun ortam hazırlamaktadır. Seyahatnamelerde, Türkiye’de salgın zamanlarında günlük olarak ölen sayısı belirli bir miktara erişinceye kadar hastalığın ciddiye alınmadığı ifade edilmektedir. İnsanlar arasında ilişki devam ettiğinden salgın daha süratle yayılmaktadır. Gezginler, toplumdaki kaderci anlayışın hastalıkların erken dönemde teşhis ve tedavi edilmesinde en büyük engellerden birisi olduğunu ifade etmişlerdir.XIX. yüzyılda ülke genelinde salgın hastalıklar yanında çocuklar arasında raşitizm, yetişkinler arasında göz hastalıkları ve fıtığın yaygın olduğu bildirilmektedir. Ayrıca gezginlere göre yaşlılar akciğerlerinden, akıntıdan ve astımdan yakınmaktadır. Gezginlerin eleştirdikleri bir diğer husus Osmanlı ülkesindeki tıp eğitimidir. Hekimlerin tıp bilgisini ve eğitimini yetersiz gören gezginler ahalinin halk hekimlerine gitmesini de eleştirmektedir. Sağlık konusunda ahalinin bazı tutumları eleştirilirken toplumun temizlik alışkanlığından övgüyle bahsedilmiştir.

Health Conditions in the Ottoman Country in the 19th Century According to British Travelers

The main aim of this study was to examine perceptions of English travellers who visited theOttoman lands in the 19th century about the health conditions in the country. The issue of thehealth conditions of the Ottoman society is one of the points certainly mentioned in the works ofthe travellers. In this sense, the travellers focused on issues such as epidemics, health status of thecommunity, and the influence of physical conditions of the cities on the public health. The travellers mentioned that the Ottoman society was generally healthy. However, it was alsoemphasised that epidemics such as plague and typhoid were considerably common in Anatoliaand Istanbul in the 19th century. According to the travellers, that streets were “narrow and dirty”throughout the country paved a convenient way for epidemics. In the travel books, it was statedthat the disease was not taken seriously until number of deaths on a daily basis reached aparticular number during the epidemics in Turkey. For the reason that people still contacted witheach other, the epidemic spread more rapidly. Travellers reported that fatalist understanding in thesociety is one of the major obstacles in diagnosis and treatment of diseases in an early period.In the 19th century, it was reported that rachitism was widely seen in children and eye diseases andhernia were often detected in adults in addition to epidemics throughout the country. According totravellers, elders also complained of lungs, post-nasal drainage, and asthma. Another issue thatthat travellers criticized was medical education in the Ottoman country. They considered themedical knowledge and education of doctors inadequate and also criticised that people went tofolk healer. Although they criticized some attitudes of people related to health issue, they spokehighly of the hygiene habit of the society.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNSNMH.d.), 11/ 257, 19 Ekim 1839 (H. 10-08-1255).
Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi (HR.MKT.), 8/19, 27 Aralık 1844 (H. 16-12-1260).
Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 443/22229, 12 Temmuz 1828 (H. 29-12-1243).
HAT, 1323/51663, 26 Mart 1838 (H. 29-12-1253).
HAT, 555/27461, 21 Haziran 1830 (H. 29-12-1245).
İrâde Dahiliye (İ.DH), 144/7419, 22 Nisan 1847 (H. 06-05-1263).
İrâde Şehremaneti (İ.ŞE.), 5/3, 26 Temmuz 1894 (H. 22-01-1312).
Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri Sıhhiye Kısmı (C.SH.) 6/290, 4 Aralık 1812 (H. 29-11-1227);
C.SH., 14/ 651, 12 Eylül 1831 (H. 04-04-1247).
Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi (A.}MKT.MHM.), 126 – 91, 27 Şubat 1858 (H. 13-07- 1274).
Topkapı Sarayı Müze Arşivi Defterleri (TS.MA.d), 2883, 28 Mayıs 1836 (H. 10-02-1252).
Yıldız Perakende, Sıhhiye Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.SH.), 5/1, 2 Ağustos 1894 (H. 29-01- 1312); Y.PRK.SH., 5/5, 27 Ekim 1894 (H. 26-04-1312).
Yıldız Perakende, Zabtiye (Y.PRK.ZB.), 14/78, 26 Aralık 1894 (H. 27-06-1312).
B. Telif Eserler
Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, C. V, (trans. Yücel Demirel),
Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayını, İstanbul 1999.
BAŞKAN, Seyfi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Resim, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara 1997.
BRENTJES, Sonja, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı Avrupalı Gezginler ve Bilimsel Çalışmalar”, (çev. Meltem Begüm Saatçi), Türkler, C. XI, (edt. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayını, Ankara 2002, s. 251-259.
BURNABY, Fred, At Sırtında Anadolu, (Çev. Fatma Taşkent), İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2000.
BUSBECQ, Ogier Ghiselin De, Türkiye’yi Böyle Gördüm, (çev. Aysel Kurutluoğlu), Tercüman 1001 Temel Eser, [ş.y-t.y]..
CELKAN, Gül, 18. ve 19. Yüzyıl İngiliz Seyahatnamelerinde Türkiye ve Türkler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İngiliz Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1984.
Cevdet Paşa, Tezâkir (1-12), C. I, (yayına hazırlayan; Cavid Baysun), 3. baskı, Türk Tarih Kurumu yayını, Ankara 1991.
CHISHULL, Edmund D., Türkiye Gezisi ve İngiltere’ye Dönüş 12 Eylül 1698-10 Şubat 1702, (çev. Bahattin Orhan), Bağlam yayını, İstanbul 1993.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK yayını, Ankara 1991.
ÇELİK, Yüksel, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Anatomi Eğitimi ve Kadavra Temininde Yaşanan Sorunlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. 2, 2008, s. 47-63.
DAVIS, Edwin John, Life in Asiatic Turkey. a Journal of Travel in Cilicia (Pedias and Trachoea), Isauria, and Parts of Lycaonia and Cappadocia, [yayınlayan] Edward Stanford, London 1879.
EBERSOLT, Jean, Bizans İstanbulu ve Doğu Seyyahları, (çev. İlhan Arda), 2. baskı, Pera yayını, İstanbul 1996.
ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, C. VII, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Yayını, İstanbul 1995.
ERHAN, Çağrı, “Rycaut’un Kitabında Osmanlı Toplum Yapısına İlişkin Veriler”, Toplusal Tarih, C. VI, S. 35, (Kasım 1996), s. 49-57.
FELLOWS, Charles, Travels and Researches in Asia Minor More Particularly in The Province of Lycia, [yayınlayan] John Murray, London 1852, s. 224.
GERMANER, Semra – İNANKUR, Zeynep, Oryantalistlerin İstanbulu, Türkiye İş Bankası yayını, İstanbul 2002.
GÖRGEY, Şefik, İngiliz Cerrah William Wittman’ın 19. yüzyıl Başında İstanbul, Yafa ve Mısırdaki Gözlemleri, Uygulamaları ve Raporları, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1989.
GÜL, Abdulkadir, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 41, (2009), s. 239-270.
HOWARD, George William Frederick, Türk Sularında Seyahat, Tercüman 1001 Temel Eser nr. 117, (çev. Şevket Serdar Türet), İstanbul 1978.
KARAKOÇ, İrfan, “Yabancıların Hatıralarında Osmanlı İmparatorluğu ve Yabancı Yazarların Osmanlılarla İlgili Olarak Türkçe’de Yayımlanmış Anıları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, Osmanlı, C. IX, Yeni Türkiye Yayını, (edt. Güler Eren), Ankara 1999, s. 94- 99.
KILIÇ, Orhan, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri”, Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, Edt. M. Şeker, A. Özer, C. Korkut,
TÜBA Yay., Ankara 2020, s. 13-53.
KILIÇ, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ 2004.
KOCAOĞLU, Burak, “Veba Hastalığının Osmanlı Ordusuna Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2017/3, S. 28, s.209-216.
KURNAZ ŞAHİN, Feyza, Osmanlıdan Cumhuriyet’e Harp Malûllerinin Sosyoekonomik ve Sağlık Durumları (1877-1939), Genelkurmay ATASE Yay., Ankara 2014.
LEWIS, Bernard, “Doğu’ya Giden Bazı İngiliz Seyyahları”, (çev. Esim Erdim-Salih Özbaran),
TİD, C. II, İzmir 1984, s. 245-264.
MADDEN, Richard Robert, Travels in Turkey, Egypt, Nubia and Palestine in 1824, 1825, 1826, and 1827, [yayınlayan] Henry Colburn, London 1829.
MADRAN, Emre, “Seyahatnamelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi, (21-25 Eylül 1981), C. III, Türk Tarih Kurumu yayını, Ankara 1989, s. 1303-1322.
NEAVE, Dorina L. D., Eski İstanbul’da Hayat, Tercüman 1001 Temel Eser nr. 128, (çev. Osman Öndeş), İstanbul 1978.
ÖNCEL, Süheylâ, “XVIII. Yüzyıl Sonlarında Türkiye’de Bir İtalyan Gezgin: Giambattista Casti”, Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, Türkiye Hakkında Seyahatnameler Özel Sayısı, AÜDTCF Yayını, C. I, S. 4, (1969), s. 81-88.
ÖZTÜRK, Levent, İslâm Dünyasında Hastaneler, Siyer Yayınları, İstanbul 2018.
PINAR, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir XIX. Yüzyıl I, Akademi Kitabevi yayını, İzmir 1994.
RACZYNSKİ, Edward, 1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye Seyâhat, Tercüman 1001 Temel Eser, (çev. Kemal Turan), İstanbul 1980.
RYAN, Charles S., Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da 1877-78 (Rus-Türk Harbi), (çev. Ali Rıza Seyfioğlu), MEB yayını, İstanbul 1962, s. 44.
SARIYILDIZ, Gülden, “Karantina”, İslâm Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayını, İstanbul 2001, s. 463-465.
SLADE, Adolphus, Sir Adolphus Slade’in (Müşavir Paşa) Türkiye Seyahatnamesi ve Türk Donanması İle Yaptığı “Karadeniz” Seferi, (çev. Ali Rıza Seyfioğlu), Genelkurmay IX. Şube Yayınları, Askeri Deniz Matbaası, [ş-y], 1945.
SPRY, William James Joseph, Life of the Bosphorus Doings in the City of the Sultan Turkey Past and Present, H. S. Nichols Publishing, London 1895.
TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergah yayını, İstanbul 1997, s. 151-152.
THÉVENOT, Jean, 1655-1656’da Türkiye, Tercüman 1001 Temel Eser Nr. 120, (çev. Nuray Yıldız), İstanbul 1978.
TİMUR, Taner, “XIX. Yüzyılda İstanbul’un Köpekleri”, Tarih ve Toplum, S. 117, (Eylül 1993), s. 138-142.
TOTT, Baron De, Türkler ve Tatarlara Dâir Hâtıralar, (çev. Mehmet R. Uzmen), Tercüman 1001 Temel Eser, nr. 89, [t.-y.], [y.-y.].
TURNA, Nalan, “İstanbul’un Veba İle İmtihanı: 1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of the Ottoman Domain, C. 1. S. 1. Ağustos 2011, s. 1-36.
WITTMAN, William, Travels in Turkey, Asia-Minor, Syria and Across the Desert Into Egypt During the Years 1799, 1800 and 1801 in Company with Turkish Army, and The British Military Mission, [yayınlayan] Richard Philips, London 1803.
YILDIZ, Hakkı D., “Fransız Gezgini Jean Thevenot’un Türkiye Hakkındaki İntibaları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, (15 Ocak 1987), S. 1, s. 43-45.
YILMAZ, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VI/1, 2017, s. 23-55.
YILMAZ, Coşkun – Necdet Yılmaz, “Osmanlı Hastahane Yönetmelikleri: Vakfiyelerde Osmanlı Dârüşşifâları”, Osmanlılarda Sağlık I, Editörler, Coşkun Yılmaz - Necdet Yılmaz, Biofarma Yay., İstanbul 2006, s. 41-63.
YILMAZ, Necdet –Coşkun Yılmaz, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’ne Göre Osmanlılarda Sağlık Hayatı”, Osmanlılarda Sağlık I, Editörler, Coşkun Yılmaz - Necdet Yılmaz, Biofarma Yay., İstanbul 2006, s. 343-359