İLMİYE MESLEĞİNDE ULEMÂZÂDE YÜKSELİŞİNE BİR ÖRNEK: DÜRRÎZÂDE ES-SEYYİD MEHMED TAHİR VE ES-SEYYİD MEHMED ARİF EFENDİLERİN KARİYER BASAMAKLARI*

Osmanlı Devleti’nde ilmiye mesleği kadrolarına yapılan istihdamda belli bir hiyerarşi takip edilmekteydi. Her ne kadar mesleğe girişte tüm adaylar mülâzemet sistemi denilen bir düzene tabi tutulmuşlarsa da, ulemâ çocuklarının diğer adaylara nazaran bir takım avantajları söz konusuydu. Bu avantajlar bazı araştırmacılar tarafından bir iltimas olarak değerlendirilmiştir. Ancak meselenin doğru bir şekilde anlaşılmasında başka hususların da olabileceğini göz önünde tutmak gerekir. Kökenleri meşhur olan ulemâzâde evlatlarının doğdukları ortam kendilerine doğal olarak birtakım ayrıcalıklar sunmaktaydı. Gerek kitaplara erişmeleri gerekse de yetiştikleri ilmi muhit kariyerlerine doğrudan etki etmiştir. Böylece söz konusu özellikler onları diğer adaylara göre ön plana çıkarmaktae meslekte ilerleme hızlarında rol oynamaktaydı. Bu makalede, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında önemli bir ulemâ ailesi olan Dürrîzâdelerin iki üyesi es-Seyyid Mehmed Tahir ve es-Seyyid Mehmed Arif efendilerin kariyer basamakları ele alınmıştır. Çalışmanın temel amacı bahsi geçen aile üyeleri ile köklü bir aileye mensup olmayan meslektaşlarının kariyer ilerlemelerinde ne gibi farklılıkların olabileceğini ortaya koymaktır. Bu çerçevede ilmiye mensuplarının tayin, terfi ve azil gibi bürokratik işlemlerinin kaydedildiği kadıasker ruznâmçe defterleri çalışmada temel veri kaynağı olarak kullanılmış

An Example of The Rise of Ulemazade in The Profession of Ilmiye: Career Stages of Dürrîzâde Es- Seyyid Mehmed Tahir And Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi

In the Ottoman Empire, the employment made to the cadres of the ilmiye profession was done by following a certain hierarchy. Although all candidates were subjected to a system called the mulâzemet system at the beginning of the profession, the children of the ulama had some advantages over other candidates. These advantages have been considered by some researchers as nepotism. However, it should be kept in mind that there may be other issues in understanding the issue correctly. The environment in which the sons of the ulamazâde, whose origins were famous, were born naturally offered them some privileges. Both their access to books and the scientific environment they grew up in had a direct impact on their careers. Thus, these features made them stand out compared to other candidates and played a role in their career progress. In this article, the career steps of es-Seyyid Mehmed Tahir and es- Seyyid Mehmed Arif Efendi, two members of the Dürrîzâdes, an important family of ulama in the second half of the 18th century, are discussed. Our main aim in this study is to reveal the differences in the career progression of the family members and their colleagues who are not members of a famous family. In this context determination of the members of the knowledge, promotion and dismissal Kadıasker register is a bureaucratic procedures Ruznamce books are used as the main data source operatio

PDF

___

1. Arşiv a. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
AE. SMST. III, 298/23806.
TS. MA. e, 1161/36.
b. Meşihat Arşivi, Rumeli Kadıasker Ruznâmçesi (MA, RKR)
277/100; 284/107; 288/111; 289/112; 297/120; 304/127; 308/131.
2. Literatür ABOU-EL-HAJ, Rifaꞌat Ali, 1703 İsyanı Osmanlı Siyasasının Yapısı, Çev. Çağdaş Sümer, Tan Kitabevi Yay., Ankara 2011.
ARI, Ferit, Osmanlı İlmiye Teşkilâtında Kadı ve Müderrislerin İstihdamı (1756-1776), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Nevşehir 2021.
BALTACI, Cahit, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseler, C. I, 2. Baskı, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2005.
BEYAZIT, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK. Yay., Ankara 2014.
DÂNİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 5, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971.
ERDOĞAN, Mert Can, “XVI. ve XVII. Yüzyıl Osmanlı Nasihatnamelerinde Ulemâ-Ümera İlişkisine Yönelik Eleştiri ve Öneriler”, Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans içinde, Ed. Fuat Aydın vd., Mahya Yay., İstanbul 2019, s. 579-592.
FAROQHI, Suraiya, “Social Mobility Among The Ottoman Ulemâ in The Late Sixteenth Century”, International Journal of Middle East Studies, V. 4/2, April 1973, s. 204-218.
FLEISCHER, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013.
GÜLDÖŞÜREN, Arzu, II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
ITZKOWITZ, Norman and Joel Shinder, “The Office of Şeyh ül-İslam and the Tanzimat-A Prosopographic Enquiry”, Middle Eastern Studies, V. 8/1, January 1972, s. 94-101.
ITZKOWITZ, Norman, “Eighteenth Century Ottoman Realities”, Studia Islamica, V. 16, 1962, s. 73-94. İlmiyye Sâlnâmesi, Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin ve Cevdet Dadaş, İşaret Yay., İstanbul 1998.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Dürrî Mehmed Efendi”, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yay., İstanbul 1994, s. 35.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi”, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yay., İstanbul 1994, s. 37.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Dürrîzâde Mehmed Atâullah Efendi”, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yay., İstanbul 1994, s. 37-38
İPŞİRLİ, Mehmet, “Dürrîzâdeler”, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yay., İstanbul 1994, s. 38- 39.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Hasan Kâfî el-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri: Usulü’l-Hikem Fî Nizami’l-Âlem”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, C. 10-11, 1979-1980, s. 239-278.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Mülâzemet”, İslâm Ansiklopedisi, C. 31, TDV Yay., İstanbul 2006, s. 537- 539. İstanbul Kadı Siciller 44 Numaralı Sicil (H. 1193-1194/M. 1179-1180), Ed. Coşkun Yılmaz, Haz. Fikret Sarıcaoğlu, C. 78, İSAM Yay., İstanbul 2011.
İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, C. I, İz Yay., İstanbul 1997. İzzî Süleyman Efendi, İzzî Tarihi, Haz. Prof. Dr. Ziya Yılmazer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul 2019, KIRMACİ, Yunus, Şeyhülislam Feyzullah Efendi ve Mülâzemet Sistemi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2020.
KURU, Levent, Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2016.
MÜSTAKİMZÂDE Süleyman Saadeddin, Devhatü’l-Meşayih, İstanbul, Haz. Ziya Kazıcı, Çağrı Yay., 1978. ORTAYLI, İlber, “18. Yüzyılda İlmiye Sınıfının Toplumsal Durumu Üzerine Bazı Notlar”,
ODTÜ Gelişme Dergisi, 1979-1980 Özel Sayı, s. 155-158.
ÖZEN, Şükrü ve Orhan Şaik Gökyay, “Molla Lutfi”, İslâm Ansiklopedisi, C. 30, TDV Yay., İstanbul 2005, s. 255-258.
Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi: Mürî t-Tevârih, Haz. Prof. Dr. Münir Aktepe, C. I, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul1981.
UĞUR, Ahmet, “Âsaf-Nâme-i Vezir Lütfi Paşa”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, S. 4, s. 243-258.
UNAN, Fahri, “Osmanlı Medreselerinde Ulemânın Sosyal Tabanı ve Bunun İlmî Performans Üzerindeki Etkisi”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C. III, Ankara 1994, s. 669-676.
UNAN, Fahri, Kuruluştan Günümüze Fatih Külliyesi, TTK. Yay., Ankara 2003.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK. Yay., Ankara 1988.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi (XVIII. Yüzyıl), 6. Baskı, C. IV, 2. Kısım, TTK. Yay., Ankara 2011.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, 1. Baskı, Paradigma Yay., İstanbul 2011.
YANCI, Ülkü, “18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinde Müderrislerin Atanma Usulleri”, Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans içinde, Ed. Fuat Aydın vd., Mahya Yay., İstanbul 2019, s. 651-676.
ZİLFİ, Madeline C. “Elite Circulation in The Ottoman Empire: Great Mollas of The Eighteenth Century”, Journal of The Economic and Social History of The Orient, V. 26/3, 1983, s. 318-364.
ZİLFİ, Madeline C., Dindarlık Siyaseti: Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası (1600-1800), Çev. Mehmet Faruk Özçınar, Birleşik Yay., Ankara 2008