II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslamî Metinleri Kim Üretir?- I

Matbanın gelişmesi ve Osmanlı toplumunda yaygınlık kazanması ile doğru orantılı olarak neşriyatın devlet tarafından takibi ve denetimi de artmıştır. II. Abdülhamid dönemi matbuat politikaları çerçevesinde dini ve dinî olmayan metinlerin yayınlanmasında mevcut denetim mekanizmaları daha organize ve profesyonel bir şekilde işletilmiştir. Bu makale tahttan indirilme gerekçeleri arasında dinî yayınları tahrif etmek, dinî kitapları toplattırmak ve yaktırmak da olan II. Abdülhamid'in devrindeki dinî kitap yayıncılığı ve bu yayıncılıkta devletin oynadığı rolü ele alacaktır. Devletin oynadığı rolün temsilcisi olan denetim mekanizmalarını, dinî yayıncılığının aktörleri diğer bir deyişle Osmanlı'da dinî bilginin üretimini sağlayan müellif, mütercim ve yayıncı cephesinden inceleyecektir. Denetim mekanizmalarının muhataplarını esas alacak bu çalışma, II. Abdülhamid döneminin eleştirilen matbuat politikalarına farklı bir bakış açısı kazandırmayı amaçlamaktadır. Aktörlerin kimlikleri, basmak/yayınlamak istedikleri eserler ve söz konusu denetim mekanizmalarının bu eserlere onay verip-vermediği soruları çerçevesinde kaleme alınan makalenin temel sorusu ise söz konusu kitapların yazarları/mütercimleri /yayıncıları kimlerdir suali olacaktır. Bu soru II. Abdülhamid döneminde dinî metinleri kimin ürettiği sorusuyla birinci dereceden alakalı olduğu gibi devletin hangi dinî metinlerin neşriyatına geçit verdiği sorusuyla da doğrudan ilişkilidir. Bâb-ı Fetva'daki dinî yayıncılığı kontrol amaçlı oluşturulan danışma heyetinin (Tedkik-i Müellefat Heyeti) defterlerindeki veriler kullanılarak 1889-1906 yılları arasında yıllık dinî kitap yayınlama talebi ve yıllar itibariyle seyrinin ortaya konduğu makalede taşra ve merkezden yapılan başvuruların ruhsat almayı başaran ya da başaramayan müracaatlar ayırımı yapılmadan kapsamlı bir tespiti yapılarak II. Abdülhamid döneminde dinî neşriyatın daha belirgin bir tasviri elde edilmiştir

Religious Publishing in Abdulhamid II Era: Who Produces the Islamic Texts?-I

Proliferation of printing press in the Ottoman society caused an increase in state monitoring and control of publishing. Within the framework of the press policies of the Abdülhamid II era, the existing control mechanisms were operated in a more organized and professionalized manner during the publication of both religious and non-religious texts. Distorting religious books, pulling the books off the shelves and burning them out were considered among the reasons behind Abdulhamid II's dethronement. This article examines the ways in which the publication of religious books played a key role and the means the state took part in this process of publication during the reign of Abdulhamid II. These control mechanisms have not been examined from the viewpoint of actors (writers and publishers) of the religious publishing yet. This study will be based on the interlocutors of the control mechanisms, and aims to give a different perspective to the criticized printing policies of the period of Abdülhamid II era. This article tries to determine the identities of the actors, the texts they wanted to publish and answers the question whether the control mechanism approveed publication of these texts or not. The main aim of this article is to find out the authors of the religious texts/books. This problematic is related to the question of which religious texts were allowed to be published by the state and to what kind of publications state offered incentives. This article examines the data derived from the registers of the Concultation Commission (Tedkik-i Müellefat Heyeti) in Bâb-ı Fetva between 1889 and 1906. The annual demand for publication of religious books and the course of this demand in the above mentioned period are presented according to registers. Moreover, the demands from both the countryside and the center have been taken into account without making a distinction between the successful and the unsuccessful ones in obtaining printing license to make a more clear and complete description of the religious publications of the Abdülhamid II era

PDF

___

İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi Nezaret Amed Defterleri nr. 1509.
Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Dairesi Defterleri, nr. 1784, nr. 1785.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti, Sicill-i Ahval Defterleri (DH SAİD), nr. 4/50, nr.75/253.
Maarif Nezareti, Mektubi Kalemi Evrakı (MF MKT), nr. 96/119, 442/6.
Yıldız Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Ya Hus) 351/54.
Basılı Eserler AKSÜT, Ali Kemali, Profesör Mehmet Ali Ayni Hayatı ve Eserleri, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul 1944.
ALKAN, Mehmet Ö., “Osmanlı’nın Bütün Sahafları Birleşiniz! Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye: Osmanlı Döneminde Sahaflar ve Yayınladıkları Kitaplar”, Müteferrika, S.29, İstanbul 2006, s. 3-44.
Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
BİRİNCİ, Ali, “‘Birgivi Risalesi’: İlk Dini Kitap Niçin ve Nasıl Basıldı?”, Tarih Yolunda Yakın Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali, Dergâh Yayınları, İstanbul 2001, s. 193- 196.
BİRİNCİ, Ali, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012, s.124-201.
BİRİNCİ, Ali, “Trabzon’da Matbuat ve Neşriyat Hayatı (1865-1928)”, Tarih Yolunda Yakın Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali, Dergâh Yayınları, İstanbul 2001, s. 169- 192.
Çerkeşşeyhizade Mehmed Tevfik Efendi, Akâid-i Nesefi Tercümesindeki Yanlışlıklara Dair, İstanbul Basım tarihi yok, [TDV İsam Kütüphanesi Osmanlıca Risaleler Veritabanı, Erişim tarihi: 10 Aralık 2016, http://isamveri.org/pdfrisaleosm/RE13597.pdf]
DEMİREL, Fatmagül, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, c. III, S. 5, İstanbul 2004, s. 89-104.
DEMİREL, Fatmagül, “Osmanlı’da Bir Kitap Şirketi: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye”, Müteferrika, S. 25, İstanbul 2004, s. 89-97.
DEMİREL, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007.
DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Yapı Kredi Kültür Yayınları, İstanbul 2002.
DIĞIROĞLU, Filiz, “II. Abdülhamid Dönemi Matbuat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dini Neşriyat”, II. Abdülhamid Han Sempozyumu (24-27 Ekim 2016), (Basılmamış sempozyum bildirisi).
DIĞIROĞLU, Filiz, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Başkentinde Entelektüel Bir Acem: Mirza Habib İsfehanî ve Terekesi”, Osmanlı Araştırmaları, XLIX (2017). (baskıda).
DIĞIROĞLU, Filiz, Dersaadet’te Bir Acem Kitapçı: Kitap-füruş Hacı Hüseyin Ağa, Turkuaz Yayınları, İstanbul 2014.
DİLBAZ, Mahmut, “Hem Dindar ve İtaatkar hem de Aktif ve Münevver Bir Nesil Yetiştirmek: II. Abdülhamid Dönemi Mekteplerinde Okutulan Ahlak Dersi Kitapları”, Sinop Üniversitesi Uluslararası Gençlik ve Ahlak Sempozyumu Bildiriler (6-7-8 Ekim 2016), c. II, Sinop 2016, s. 720-732.
DİLBAZ, Mahmut, “Envâr-ı Ulûm-ı Diniyeyi Neşr ile Tashih-i Din ve Tebdil-i İtikad Etmek: II. Abdülhamid Dönemi Mekteplerinde Okutulan Din Dersi Kitapları”, II.
Abdülhamid Han Sempozyumu (24-27 Ekim 2016), (Basılmamış sempozyum bildirisi).
EKREM, Gülşen, “19. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Giritli Sırrı Paşa ve Tefsir Anlayışı”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XII, S.22 (2010/2), s.161-188.
ERÜNSAL, İsmail E., Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
İBANOĞLU, Fulya, “ ‘Namaz Risalesinden’ ‘Namaz Hocasına’ Modernleşme Dönemi Namaz Kitaplarına Giriş Denemesi”, Din ve Hayat, Ekim 2015, s. 88-92.
İBANOĞLU, Fulya, “Zekat Kitaplığı”, Din ve Hayat, Ekim 2016, s. 94-96.
İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, III, Dergâh Yayınları, İstanbul 1988, s. 1734-1737.
İSKİT, Server, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara 1943.
KARA, İsmail, “Halife, Sultan, İmparator–II. Abdülhamit Devrinde Din ve Siyaset Meselelerine Dair Birkaç Not”, Ötekilerin Peşinde–Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, haz.: Mehmet Öz-Fatih Yeşil, Timaş Yayınları, İstanbul 2015, s. 463- 486.
KARACA, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
KOÇKUZU, A. Halim, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsirdeki Metodu (1844-1895), (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,) Konya 1992.
KOLOĞLU, Orhan, Osmanlı Döneminde Basın Teknikleri ve Araçları, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi, İstanbul 2010.
KÖKSAL, Ahmet, Giritli Sırrı Paşa (1844-1895), (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2013.
KURNAZ, Cemal, “Sırrı Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXVII, Ankara 2009, s.128-229.
Muallime Kamer, Namaz Hocası, Matbaa-i Ebüzziya 1339.
NEYZİ, Nezih H., Osmanlılıktan Cumhuriyete Kızıltoprak Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
NUHOĞLU, Hidayet, “Müteferrika Matbaasının Kurulması İçin Verilen Fetva Üzerine”, Bildiri Basım ve Yayımcılığımızın 250. Yılı Toplantısı (10-11 Aralık 1979), Ankara 1979, s.119-126.
ÖZGÜL, M. Kayahan, XIX. Asrın Benzersiz Bir Politekniği Münif Paşa, Dergâh Yayınları, İstanbul 2014.
POLAT, Ayşe, Subject to Approval: Sanction and Censure in Ottoman Istanbul (1889- 1923), (The University of Chicago, Basılmamış Doktora Tezi), Chicago, Illinois 2015.
RANK, Scott, Disputing Religion, Empire, and Modernity: Christian-Muslim Polemics in the Ottoman Print Sphere, 1861-1915, (Central European University, Basılmamış Doktora Tezi), Budapest, Hungary 2015,
SEYMEN, İ. Lütfü, “Erbab-ı Mütalaaya Hizmet: I. Meşrutiyet Kitapçılığı ve Arakel Tozluyan Efendi’nin Mektupları”, Müteferrika, Güz 1993, S. 1, s. 67-111.
Sırrı Giridî (Diyarbakır vilayeti valisi), Ruh, İstanbul 1305 (2. baskı). [TDV İsam Osmanlıca Risaleler Veritabanı, Erişim Tarihi: 10 Aralık 2016, http://isamveri.org/pdfrisaleosm/RE13936.pdf]
Sırrı Paşa (Diyarbakır valisi, Giridî), Ahsenü’l-kasas: Tefsir-i Sure-i Yusuf aleyhisselam, cüz I-III, İstanbul: Şirket-i Mürettibe Matbaası 1309.
Şeyhülislamlık (Bâb-ı Meşihat) Arşivi Defter Kataloğu, haz.: Bilgin Aydın-İlhami Yurdakul-İsmail Kurt, İsam Yayınları, İstanbul 2006.
TOKGÖZ, Ahmed İhsan, Matbuat Hatıralarım, haz.: Alpay Kabacalı, İletişim Yayıncılık, İstanbul 1993.
YILDIZ, Güllü, “Osmanlı Matbuatının Farklı Bir Yüzü: Muhammed Tahir Tebrizî”, Türk Basın Tarihi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2016), (basılmamış sempozyum bildirisi)