Eyalet Ahkâm Defterleri Çerçevesinde Akçaabat’ın Sosyal ve Hukuki Durumu (1742-1800)

Osmanlı taşrasında yaşayan yöneten ve yönetilen sınıfına mensup kişiler yaşadıkları bölgelerde zaman zaman bazı problemlerle karşılaşmışlardır. Yönetilen sınıfına mensup olan halk karşılaştıkları problemlerin çözülmesi için genelde yaşadıkları yerdeki kaza mahkemelerine başvururlardı. Kaza mahkemelerinde verilen karara razı olmayanlar üst mahkeme olan ve aynı derece temyiz görevine sahip Divan-ı Hümayun’a başvururlardı. Yöneten sınıfına mensup kişiler için ise durum bundan biraz daha farklıdır. Osmanlı Devleti kamu hizmetini yürüten timar sahiplerinin yaşadığı problemin çözülmesi için üst dereceli mahkemede yargılama yoluna gitmiştir. Divan’a gelen şikâyetler önceleri Mühimme defterine kaydedilirken 1649’da Şikâyet, 1742’den itibaren ise Eyalet Ahkâm defterlerine kaydedilmiştir. Bu çalışmada 1742-1800 tarihleri arasında Akçaabat kazasında meydana gelen şikâyet kayıtlarından yola çıkılarak Akçaabat kazasında yaşayanların sosyal ve hukuki durumuna değinilmiştir. Buna göre Akçaabat kazasında ve çevresinde kamu hizmetini yürüten yönetici sınıfına mensup kişiler reayaya göre daha fazla problemlerle karşılaşmışlardır. Bu problemler arasında timar ve vergiye yapılan müdahaleler vardır. Timara yapılan müdahaleler genelde timar sahiplerinin birbirine yaptığı müdahale olarak görülürken vergi konusunda ise halkın müdahalesi şeklinde görülmektedir. Vergi ve timara yapılan müdahalelerde yönetilen sınıfına mensup bazı gruplar birleşerek eşkıyalık faaliyetlerinde de bulunmuşlardır. Bu durum bölgenin güvenliğinin sağlanmasında birtakım sıkıntılara sebep olurken aynı zamanda timar sahiplerinin gelirlerinin tahsil edilmesinde önemli bir engel olmuştur.

Social and Legal Status of Akcaabat within the Framework of State Judicial Books (1742-1800)

People living in the Ottoman provinces and belonging to the ruling and ruled class occasionallyencountered some problems in the regions where they lived. People belonging to the ruled classgenerally applied to the county courts where they lived to solve the problems they encountered.Those who did not consent to the decision made in the county courts would apply to the Court,which is the upper level and has the same degree of appeal. The situation is slightly different for carrying out the public service, the Ottoman State resorted to trial at a higher court. While complaintsto the Court were initially recorded in the Muhimme book, they were begun to be recorded in theComplaint book from 1649 on, and in the State Judicial Books from 1742 on. In this study, the socialand legal situation of the people living in Akçaabat district was dealth with, based on the complaintrecords that occurred in Akçaabat between 1742-1800. Accordingly, people from the administrativeclass who carried out public services in and around the Akçaabat district faced more problems thanthe citizens. Among these problems, there are interventions against timar and tax. While theinterventions made against the timar are generally seen as the intervention of the timar owners toeach other, it is seen as the intervention of the people in the tax issue. In the interventions to tax andtimar, some groups belonging to the ruled class united and engaged in banditry activities. While thissituation caused some problems in ensuring the security of the region, it also became an importantobstacle in collecting the income of timar owners

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Bab-ı Âsafî, Divan-ı Hümâyûn sicilleri Trabzon
Ahkam Defterleri.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emiri, Abdulhamid 1.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emiri, Ahmed 3.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emiri, Mahmud 1.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emiri, Mustafa 3.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Cevdet, Adliye.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Cevdet, Evkaf.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Cevdet, Maliye
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Hatt-ı Hümâyûn.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi İbnülemin, Askeriye.
Araştırma ve İnceleme Eserleri
AYGÜN, Necmettin, “XVIII Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi Üçüncüoğlu Ömer Paşa ve Muhallefatı), Uluslarası Karadeniz İncelemeleri Dergisi (2009) C. 7, S. 7, 39-77.
AYGÜN, Necmettin, Turan Açık, Eyyüb Şimşek, Trabzon Hurufât Defterleri, Vakıflar ve Görevliler (1691-1835), Serander Yayınları, Trabzon 2019. Başbakanlık Osmanlı Arşiv Rehberi, haz. Yusuf İhsan Genç, Mustafa Küçük vd., Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayın Nu: 108, Ankara 2010.
ÇAĞBAYIR, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük C.1-5, Ötüken Neşriyat, Ankara 2007.
BOSTAN, M. Hanefi, “XVII. Yüzyılda Akçaabad Nahiyesinin Nüfusu”, Dünden Bugüne Akçaabad Sempozyumu 26-28 Nisan 2013, Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları 2014, s.87-114. ___________________, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, yay. haz. Aydın Sami Güneyçal, Aydın Kitabevi Ankara 1999. Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu (26-28 Nisan 2013), ed. Veysel Usta vd., Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.
EMECEN, M. Feridun, “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûdı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, TALİD, C.3/5, İstanbul 2005, s. 107-139.
GEDİKLİ, Fethi, Akçaabad-I, Yedirenk Yayınları, İstanbul 2004; ____________, Akçaabat Yazıları-II, Yedirenk Yayınları İstanbul 2010. ____________, “1560-1566 Yıllarında Akçaabat ve Köylerinin Sosyal ve Hukuki Durumu”, Osmanlı Hukuku Makaleleri, Gündoğan Yayınları, İstanbul 2012, s. 49-114.
GÖK, İlhan, “2 Numaralı Trabzon Ahkâm Defterine Göre Kürtün ile İlgili Merkeze Yansıyan Konular (1759-1796), Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2018; (28): s. 443-462.
GÖKÇEK, Mehmet Fatih “1 Numaralı Trabzon Ahkâm Defteri’nde Kürtün Nahiyesi İle İlgili Kayıtlar (1742-1759)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Güz 2018; (25): s. 69-102.
GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha Okur, “Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Teb’asının Şikayetleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C:61/1, Ankara 2012, s. 175-206.
İNALCIK, Halil, “Timar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, s. 168-173. _____________, Osmanlı'da Devlet, Hukuk ve Adâlet, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
KAYA, Ali İrfan, 98 Numaralı Mühimme Defteri (H. 1100/M.1688-1689), İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2019.
KEÇİŞ, Murat “Ortaçağ Kaynaklarında Akçaabat”, Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu 26- 28 Nisan 2013, ed. Veysel Usta-Necmettin Aygün vd., Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2014, s. 27-29.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Mühimme Defteri”, DİA, C.31, İstanbul 2006, s. 520-523.
MUMCU, Ahmet, Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Phoenix Yayınları, Ankara 2007.
ÖZ, Mehmet, “Reâyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 34, 2007 İstanbul, s. 490- 493.
ÖZTÜRK, Temel, ''Ahkâm Defterlerine Göre Trabzon ve Çevresinde Güvenlik (1742-1760)'', Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 8, 2010, s. 29-53.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Askerî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 3, 1991 İstanbul, s. 488-489.
ŞAHİN, İlhan, “Nahiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, s. 306-308. ___________, “Akçaabat Adı Üzerine” Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu 26-28 Nisan 2013, ed. Veysel Usta-Necmettin Aygün vd., Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2014, s.19-21.
ŞAKİR ŞEVKET, Trabzon Tarihi, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Kurtuba Kitap, İstanbul 2013.
ŞİMŞİR, Nahide, “Ahkâm Defterleri’nin Tarihî Kıymeti ve 107 No’lu Anadolu Ahkâm Defterleri’ndeki İzmir ile ilgili Hükümler”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarihi Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, C.9/1, 1994, s. 357-390.
TOPAL, Zehra, “Akçaabat’ın Nahiyesinin Kaymakamlığa Dönüştürülmesi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları C. I, yay. haz. Kenan İnan, vd., Trabzon 2007, s. 661-676.
TOSUN, Miraç, 1840 Tarihli Akçaabat Nüfus Kayıtları, Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, Akçaabat 2010. ____________, “Kısa Akçaâbat Tarihi (Hermonassa-Platana-Akçaâbad)”, Akçaâbat’ın Epik Târihi: Destanlar-Söylenceler Efsaneler, Kurtuba Kitap, İstanbul 2014, s. 17-26.
TUĞLUCA, Murat, Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016
UYSAL, Mustafa Ali - Kazım Kartal, “Miladi 1840-1850 Tarihli Reaya Defterlerine Göre Trabzon Vilayeti Akçaabat Nahiyesinde Yaşayan Rum Nüfusunun Demografik ve SosyoEkonomik Yapısı, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 11(1), s. 136-142.
UZUN, Enver, Akçaabat Yer Adları, Esen Ofset Trabzon 2005.
YÜKSEL, Murat, Akçaabat’ta Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2006. Tez Çalışmaları
BAY, Abdullah, Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Âyanlık (1750-1850), (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2007.
ÖZTÜRK, Temel, İki Savaş Döneminde Trabzon (16801690/1723-1746), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2004.
SOYER, Emel, XVII. yy. Osmanlı Divan Bürokrasisi’ndeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
TOSUN, Miraç, XVIII. Yüzyıl Trabzon’unda Cemaatlerarası İlişkiler, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013