İbrahim ŞİRİN

Dünya Fuarları ve Osmanlı Modernleşmesi

Dünya Fuarlarına dünyanın tüm ülkelerinden krallar, prensler, ve diplomatlar, bankerler, tacirler ve seyir meraklıları akın edip en yeni cihazların ve atraksiyonların sergilendiği çelik, cam ve alçıdan yapılmış gösterişli saray ve salonları geziyorlardı. 1851 yılında düzenlenen Londra dünya fuarını, 6.039.195 kişi 1867'deki Paris Fuarını yaklaşık on bir milyon kişi ziyaret etti. Dünya fuarları, Batı toplumları için metalaşmanın üretim merkezleri iken, batı dışı toplumlar için batı medeniyetinin ne kadar ileri bir medeniyet olduğunun kabul ettirilme mekânlarıdır. Fuara gelen insanlar adeta büyülenmiş olarak ülkelerine geri dönerler. Batı ileri, kendi ülkeleri ise geri, köhneleşmiş bir yerdir. Osmanlı modernleşmesinin aktörlerinin neredeyse tamamı bu fuarlara katılır. Avrupa medeniyetinin ileri bir medeniyet olduğu konusunda ortak bir kararda birleşirler. Avrupa medeniyetine uyum sağlamazlarsa kendilerini Asya bozkırlarında bulacaklarına dair yargı ortak hale geldi. Medeniyet transferi, Avrupa ailesine katılma arzusu ile kendi varlıklarına yönelen tehdit arasında bir paralellik söz konusudur. Avrupa'nın gerek askeri gerek epistemik dayatmaları Osmanlı bürokrat ve aydınını Batı medeniyetinin ileri bir medeniyet olduğunu kabul etmeye zorladı. Bu zorlamada dünya fuarlarının rolü önemli olmasına karşın hiç irdelenmemiştir.

The World Fairs and Ottoman Modernization

Kings, princes, diplomats, bankers, traders and aficionados were flocking to the world fairs and they were wandering around the pompous palaces and halls in which the latest devices and attractions were displayed. The world fair held in London in 1851 was visited by 6,039,195 people and the Paris Exposition in 1867 was visited by approximately eleven million people. World fairs are production centres of commodification in terms of western societies, while they are the places where non-western societies were imposed how advanced the western civilization is. People visiting the fair go back to their countries as almost spellbound. The west is advanced and their countries are underdeveloped and dilapidated places. Almost all the actors of Ottoman modernization participated in these exhibitions. They were all united in a common decision that European civilization was an advanced civilization. The judgment that they would find themselves in Asian steppes if they failed to provide compliance with European civilization became common. There was a parallelism between civilization transfer, the desire to join the European family and the threat to their existence. Both military and epistemic impositions of Europe forced the Ottoman bureaucrats and intellectuals to accept that Western civilization was an advanced civilization. Although world fairs play a role in this compulsion, these have not been studied at all.

PDF

___

Ahmet Mithad, Avrupa'da Bir Cevalan, Tercüman-ı Hakikat Matbaası, İstanbul, 1307.
AKTAR, Ayhan, Kapitalizm, Az Gelişmişlik ve Türkiye'de Küçük Sanayi, Afa Yayınları, İstanbul, 1990.
AKTULUN, Kubilay, Metinlerarası İlişkiler, Öteki Yayınevi, Ankara, 2000.
BAKHTIN, Mikhail, Karnavaldan Romana, Çev, Cem Soydemir, İstanbul, 2001.
-, Rabelais ve Dünyası, Çev. Çiçek Öztek, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2005.
BAUMAN, Zygmunt, Yasa Koyucular ile Yorumcular, Çev. Kemal Atakay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.
BENJAMIN, Walter, Paşajlar, Çev. Almet Cemal, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
BURRIS, John P., Exhibition Religion, University Press of Virginia, London, 2001.
CEM, İsmail, Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yayınları, İstanbul, 1979.
ÇELIK, Zeynep, Şarkın Sergilenişi: 19. Yüzyıl Dünya Fuarlarında İslam Mimarisi, Çev. Nurettin el-Hüseyni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005, İstanbul.
DALZELL, Robert F., American Participation in the Great Exhibition of 1851, Amherest, 1960.
DREW, A. William, Glimpses and Gatherings During a Voyage and Visit London and The Great Exhibition in the Summer of 1851, Boston, 1852.
ELIAS, Norbert, Uygarlık Süreci, Çev. Ender Ateşman, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
GIBB, Hamilton A. R., İslâm Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, Çev. Kadir Durak, İşaret Yayınları, İstanbul, 1991.
GIBERTI, Bruno, Desing the Centennial, The University Press of Kentucky, Kentucky, 2002.
GREELY, Horace, Glances at Europe: In a Series of Letters from Great Britain, France, İtaly, Switzerland, During The Summer of 1851, New York, 1851.
HIGGINSON, Edward, A World Embracing Faith or Religions Whippers From The Exhibition of Industry, London, 1851.
HOBSBAWM, Eric, Sermaye Çağı, Çev. Bahadır Sina Şener, Dost Yayınları, Ankara, 1998.
IACOVELLA, Angelo, Gönye ve Hilal: İttihad-Terakki ve Masonluk, Çev. Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998.
KEYDER, Çağlar, Emperyalizm, Az Gelişmişlik ve Türkiye, Birikim Yayınları, İstanbul, 1976.
LÖSCBURG, Winfried, Seyahatin Kültür Tarihi, Çev. Jasmin Traub, Dost Yayınları, Ankara, 1998.
MARX, Karl, Kapital - Cilt I, Çev. Alaattin Bilgi, İstanbul, 1986.
MEYER, Jonathan, Great Exhibitions (1851-1900), Suffolk, 2006.
ÖNSOY, Rıfat, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergi ve Sergi-i Umumi-i Osmani 1863 İstanbul Sergisi", Belleten, Ocak 1983, c. XLVII, S. 185- 188, ss. 195-235.
PURBRICK, Luis, "Introduction", The Great Exhibition of 1851, Ed. Luis Purbrick, Manchester University Press, Manchester, 2001.
Sadullah Paşa, "1878 Paris Ekspozisyonu" içinde; Akyıldız, Ali, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011.
SAMAAN, E. A., From A Race of Mastersto A Master Race: 1948 to 1848, Create Space Press, 2012.
SENNETT, Richard, Kamusal İnsanın Çöküşü, Çev. Serpil Durak, Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2002.
STREMMEBAR, Annemarika, "The Islamic Ethic and the Spirit of Modernity: The Protestantisation of Islam According to Islamist Intelectuals in Turkey", Journal of Turkish Studies, 2002, S. 26/11, ss. 231-244.
ŞIRIN, İbrahim, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yayınları, Ankara, 2009.
- "Gazete Kitap, Tiyatro Karşısında İmajını Korumaya Çalışan Sultan ve Maiyeti: Sultan II. Abdülhamit ve Ahmet Nermi", Folklor Edebiyat, 2011/12, S. 66, ss. 39- 54.
- "Sadullah Paşa'nın 19. Asır Manzumesi Bağlamında Bilginin Toplumsal Tarihine Bir Bakış", Sosyoloji Dergisi, 2007, S. 15, s. 43-56.
- "Bihruz Bey Sendromunu Yeniden Düşünmek", Kocaeli Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, S. 1, ss. 139-156.
- "İki Dünya arasında Karikatürden İmgeye: Osmanlı ve Avrupa",Folklor Edebiyat Dergisi, 2009/3, S. 59, ss. 77-94.
Tekdemir, Aziz, "1867 Paris Sergisi ve Sultan Abdülaziz'in Sergiyi Ziyareti"Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2013, C. 3, S. 6, ss. 1- 19.
THOMPSON, Zadock, Journal of Trip toLondon, Paris andthe Great Exhibition in 1851, Burlington, 1852.
TURAN, Fikret, Seyahatname-i Londra, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.
ÖNSOY, Rıfat, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergi ve Sergi-i Umumi-i Osmani 1863 İstanbul Sergisi," Belleten, 1983, c. XLVII, S. 185-188, ss. 195-235.
VANKE, Francesca, "Degrees of Otherness: The Ottoman Empire and China at the Great Exhibition of 1851", Britain, the Empire, and the World at Great Exhibition of 1851, Ed. Jeffrey A. Auerbach, H. Hoffenberg Burlington, Ashgatee Book, 2008.
YERASIMOS, Stefanos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, C. 1-3, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1977.
ZAPTÇIOĞLU, Dilek, Yeterince Otantik Değilsiniz Padişahım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2012.
Arşiv Belgeleri
PRO. Work, 25/1
PRO. FO 78/921
PRO. FO 78/2010
BOA. A. (MKT. NZD. 15/R /1269 (Hicrî) / Dosya no. 71, Gömlek no. 54
BOA. C. İKT, Dosya no. 4, Gömlek No.165
BOA. İ. HR 10746.
BOA. İ. HR 10669
BOA. İ. HR 10995