BALKAN SAVAŞLARI’NDA EDİRNE’DE GÖREV YAPAN TÜRK SAVAŞ MUHABİRLERİ

Balkan Savaşları askeri, siyasi, toplumsal ve ideolojik anlamda Türk tarihinin en önemli dönüm noktalarından biri olduğu kadar Doğu Avrupa tarihi için de benzer bir öneme sahiptir. Bununla birlikte Balkan Savaşları gerek Osmanlı Devleti gerekse Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ’dan meydana gelen müttefik devletlerin ulusal tarih yazımlarında farklı sebep ve dinamiklerle bir milat noktası olarak da ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla başta Avrupa olmak üzere dünya tarihçiliğinin meydana getirdiği oldukça geniş kapsamlı bir literatüre sahip olan Balkan Savaşları, çok yönlü ve disiplinler arası bir çalışma sahası haline gelmiştir. Ancak söz konusu literatür içerisinde savaşın kamuoyu ve basın boyutu görece arka planda yer alırken bu dönemde ilk örnekleri görülen savaş muhabirlerinin ise neredeyse hiçbir çalışmaya konu olmadığı anlaşılmaktadır. Bu çalışma, Balkan Savaşları’nın Osmanlı basınında savaş muhabirliğinin ortaya çıkışında önemli bir dönüm noktası olduğunu ileri sürerken Tanin, İkdam, Sabah ve Tasvir-i Efkâr gibi dönemin önde gelen gazeteleri tarafından Edirne’de görevlendirilen savaş muhabirlerinin faaliyetlerini konu edinmekte ve böylece hem Balkan Savaşları hem de Osmanlı basın tarihi literatürüne mütevazı bir katkı sağlamayı hedeflemektedir

Turkish War Correspondents Who Served in Edirne in The Balkan Wars

The Balkan Wars, as well as being one of the most important turning points in Turkish history in military, political, social and ideological terms, have a similar importance for the history of Eastern Europe. In addition, the Balkan Wars stand out as a milestone with different reasons and dynamics in the national historiography of both the Ottoman Empire and the allied states consisting of Bulgaria, Greece, Serbia and Montenegro. Therefore, the Balkan Wars, which has a very comprehensive literature created by world historiography, especially in Europe, has become a multi-faceted and interdisciplinary field of study. However, while the public opinion and press dimensions of the war are relatively in the background in the literature in question, it is understood that the war correspondents, whose first examples were seen in this period, were not the subject of almost any study. While claiming that the Balkan Wars was an important turning point in the emergence of war correspondence in the Ottoman press, this study deals with the activities of the war correspondents assigned in Edirne by the leading newspapers of the period such as Tanin, İkdam, Sabah and Tasvir-i Efkâr, and thus both the Balkan Wars and the Balkan Wars. It also aims to make a modest contribution to the Ottoman press history literature.

PDF

___

BOA, DH. EUM. VRK., 25/18.
BOA, DH. MTV., 24/90.
BOA, HR. SYS., 1346/17. . BOA, HR.SYS., 1967/1, s. 18.
BOA, HR.SYS., 1967/1, s. 6.
BOA, HR.SYS., 1967/1, s. 7.
BOA, HR.SYS., 1967/2, s. 5.
BOA, Y. PRK. PT., 1/3.
BOA, Y. PRK. TKM., 1/53.
BOA, HR. SYS., 1233/33.
Ahmed Rasim, “Binlere Bulgar Leşaleri”, Sabah, S. 8298, 26 Ekim 1912.
Ahmed Rasim, “Büyük Bir Muharebe”, Sabah, S. 8296, 24 Ekim 1912.
Ahmed Rasim, “Darül Harb Mektubları 6”, Tasviri Efkâr, S. 676, 30 Temmuz 1913.
Ahmed Rasim, “Darül Harb Mektubları”, Tasvir-i Efkâr, S. 669, 16 Şubat 1913.
Ahmed Rasim, “Edirne ve Kırkkilise’de”, Sabah, S. 8297, 25 Ekim 1912.
Ahmed Rasim, “Edirne’de”, Sabah, S. 8304, 1 Kasım 1912.
Ahmed Rasim, “Maraş Mıntıkasından Yeni Bir Huruç”, Sabah, S. 8305, 2 Kasım 1912.
Ahmed Şerif, “Muhabir-i Mahsusumuzun Mektubu”, Renin, S. 1487, 31 Ekim 1912.
“Ak İle Karanın Seçileceği Gündeyiz”, Tasvir-i Efkâr, S. 565, 22 Ekim 1912.
“Ateş Altında Gazete Muhabirliği”, Servet-i Fünûn, No. 1132, 7 Rebiül evvel 1331, s. 315-321.
“Balkanlar Muharebesi”, Senin, S. 1481-52, 25 Ekim 1912.
Bedreddin, “Hususi Telgraf, Karargâh-ı Umumi Nezdindeki Harb Muharibimizden”, Sabah, S. 8572, 28 Temmuz 1913.
Bedreddin, “Hususi Telgraf, Karargâh-ı Umumiye Nezdindeki Harb Muhabirimizden”, Sabah, S. 8571, 27 Temmuz 1913.
Bedreddin, “Karargâh-ı Umumi Nezdindeki Harb Muhabirimizden”, Sabah, S. 8573, 29 Temmuz 1913.
Bedreddin, “Mektub-u Hususi, Edirne’de 3”, Sabah, S. 8573, 29 Temmuz 1913.
Bedreddin, “Mektub-u Hususi, Edirne’de 4”, Sabah, S. 8574, 30 Temmuz 1913.
Bedri, “Harb Muhabirimizin Tebşiratı”, Sabah, S. 8568, 23 Temmuz 1913.
Bedri, “Uzunköprü ve Babaeski’nin İşgali”, Sabah, S. 8567, 22 Temmuz 1913.
“Darülharb Mektubları Harbin Arife-i Hulûlü”, Tasvir-i Efkâr, S. 564, 21 Ekim 1912.
“Edirne Etrafında Muhaberat-Bulgaristan”, Senin, S. 1480-51, 24 Ekim 1912.
“Edirne ve Karargâh Mektubu”, Tasfir-i Efkâr, S. 825-26, 29 Temmuz 1913.
“Edirne’de Muhabir-i Mahsusamızın Telgrafları”, İkdâm, S. 5907, 1 Ağustos 1913.
“Erkan-ı Matbuat-ı Osmaniye”, Servet-i Fünûn, S. 1164, 25 Eylül 1913.
Eşref, “Tasvir-i Efkâr’ın Hususi Telgrafları, Şark Ordusunda Taarruz-ı Harekât Başladı”, Tasvir-i Efkâr, S. 573, 30 Ekim 1912, s. 4.
Falih Rıfkı, “Dört Sahife”, Tanin, S. 1698, 21 Ağustos 1913.
Falih Rıfkı, “Edirne İçin”, Tanin, S. 1557, 1 Nisan 1913.
Falih Rıfkı, “Edirne Mektubu”, Tanin, S. 1679, 2 Ağustos 1913.
Falih Rıfkı, “Edirne Yolları”, Tanin, S. 1669, 22 Temmuz 1913.
Falih Rıfkı, “Vaziyet-i Hazıra”, Tanin, S. 1667, 20 Temmuz 1913.
“Gazetemiz Destekle Tab’a Verilirken: Edirne Darül Harekâtında”, Tasvir-i Efkâr, S. 568, 25 Ekim 1912.
“Gazetemizi Destekle Tab’a Verirken”, Tasvir-i Efkâr, S. 570, 27 Ekim 1912.
“Harb Muhabirlerimiz”, Tasvir-i Efkâr, S. 567, 24 Ekim 1912.
“Harekât-ı Askeriye Mektubları”, Tanin, S. 1668, 21 Temmuz 1913.
Hilmioğlu, “Bulgarlar Üseramızı Katilde Devam Ediyorlar, Kolordu Manevraları”, Tasfir-i Efkâr, S. 837-38, 10 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 10, Mülakatlar”, Tasfir-i Efkâr, S. 833-34, 6 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 12”, Tasfir-i Efkâr, S. 835-36, 8 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 13”, Tasfir-i Efkâr, S. 838-39, 11 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 14”, Tasfir-i Efkâr, S. 840-41, 13 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 16”, Tasfir-i Efkâr, S. 844-45, 17 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 17”, Tasfir-i Efkâr, S. 848-49, 21 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 20”, Tasfir-i Efkâr, S. 851-52, 24 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 7”, Tasfir-i Efkâr, S. 829-30, 2 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 8, Edirne’den Mustafapaşa’ya”, Tasfir-i Efkâr, S. 830-31, 3 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu 9, Eşref Beyle Mülakat”, Tasfir-i Efkâr, S. 831-32, 4 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu, Fransız Konsolosu İle Mülakat”, Tasfir-i Efkâr, S. 834-35, 7 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu”, Tasfir-i Efkâr, S. 827-28, 31 Temmuz 1913.
Hilmioğlu, “Edirne Mektubu”, Tasfir-i Efkâr, S. 845-46, 18 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Edirne ve Karargâh Mektubu”, Tasfir-i Efkâr, S. 825-26, 29 Temmuz 1913.
Hilmioğlu, “Muhabir-i Mahsusamızdan-Muvasalat-ı Resmi-i İstikbal”, Tasfir-i Efkâr, S. 826-27, 30 Temmuz 1913.
Hilmioğlu, “Pier Loti Edirne’de”, Tasfir-i Efkâr, S. 847-48, 20 Ağustos 1913.
Hilmioğlu, “Pier Loti Edirne’de”, Tasfir-i Efkâr, S. 849-50, 22 Ağustos 1913.
“İfade”, Vatan, S. 189-1, 19 Ocak 1913.
“İhtar” Tasvir-i Efkâr, S. 575, 1 Kasım 1912.
Kamuran, “Edirne Mektubu 21”, Tasfir-i Efkâr, S. 858-59, 30 Ağustos 1913.
Kamuran, “Edirne Mektubu 22”, Tasfir-i Efkâr, S. 860-61, 2 Eylül 1913.
Kamuran, “Edirne Mektubu 23”, Tasfir-i Efkâr, S. 866-67, 10 Eylül 1913.
Kamuran, “Edirne Mektubu 24”, Tasfir-i Efkâr, S. 878-79, 22 Eylül 1913.
“Karargâh Muhabirimizin Telgrafları”, Tasfir-i Efkâr, S. 824-25, 23 Temmuz 1913.
“Karargâh Muhabirimizin Telgrafları”, Tasfir-i Efkâr, S. 823-24, 22 Temmuz 1913.
“Kârilerimize”, Alemdar, S. 64-148, 15 Ekim 1912.
“Kumanova’da Müsademe”, İkdam, S. 5631, 24 Teşrîn-i evvel 1912.
Macid, “Edirne’de”, İkdam, S. 5909, 3 Ağustos 1913.
Macid, “Muhabir-i Mahsusamızın Telgrafları”, İkdâm, S. 5989, 23 Temmuz 1913.
Macid, “Ordumuzun Harekâtı”, İkdam, S. 5901, 26 Temmuz 1913.
Macid, “Ordumuzun Harekâtı”, İkdam, S. 5902, 27 Temmuz 1913.
Macid, “Ordu-yu Osmanî İlerliyor”, İkdam, S. 5898, 22 Temmuz 1913.
“Meşrutiyet Devrine Ait Cavit Bey’in Hatıraları”, Tanîn, S. 4454-160, 10 Şubat 1944.
Muhiddin, “Bulgarlar Ahaliyi Nasıl Soyuyorlardı?”, Tanin, S. 1678, 1 Ağustos 1913.
Muhiddin, “Çatalca’dan Edirne’ye”, Tanin, S. 1674, 28 Temmuz 1913.
Muhiddin, “Darül Harekât Mektubları”, Tanin, S. 1676, 30 Temmuz 1913.
Muhiddin, “Edirne’de”, Tanin, S. 1674, 28 Temmuz 1913.
Muhiddin, “İstanbul-Çorlu”, Tanin, S. 1670, 23 Temmuz 1913.
Muhiddin, “Tunca’nın Derdleri, Sarayiçi Faciası”, Tanin, S. 1677, 31 Temmuz 1913.
Muhiddin, “Harekât-ı Askeriye”, Tanin, S. 1670, 23 Temmuz 1913.
Nazmi, “Edirne Mıntıkasında Maraş’da Şanlı Galibiyet”, Sabah, S. 8295, 23 Ekim 1912.
Nazmi, “Kırkkilise’de Parlak Bir Zafer”, Sabah, S. 8300, 28 Ekim 1912.
Nazmi, “Şark Ordusu İlerliyor”, Sabah, S. 8302, 30 Ekim 1912.
Nazmi, “Şark Ordusu”, Sabah, S. 8298, 26 Ekim 1912.
Nazmi, “Yine Muvaffakiyet”, Sabah, S. 8297, 25 Ekim 1912.
“Ordumuzun Harekâtı”, İkdâm, S. 5901, 26 Temmuz 1913.
Resimli Kitab, C. 8, S. 48, Nisan- Mayıs 1329.
“Sabah’ın Muharebeye Mahsus Teşkilât-ı İhbariyesi”, Sabah, S. 8294, 22 Teşrîn-i evvel 1912.
Sabri, “Bulgar Vahşetleri”, Tanin, S. 1682, 5 Ağustos 1913.
Servet-i Fünun, S. 1157, 24 Temmuz 1329.
“Son Saatte Gazetemizi Destekle Tab’a Vermezden Evvel: Edirne Darül Harekâtında”, Tasvir-i Efkâr, S. 569, 26 Ekim 1912.
“Son Saatte Muhabir-i Mahsusamızdan”, Tasvir-i Efkâr, S. 571, 28 Ekim 1912. Şehbal, S. 80, 1 Ağustos 1913.
“Tasvir-i Efkâr’ın Hususi Telgrafları, Terk-i Mevaki Eden Memurlar”, Tasvir-i Efkâr, S. 573, 30 Ekim 1912.
“Tasvir-i Efkâr’ın Hususi Telgrafnamesi, Edirne İstihkâmatı Önünde”, Tasvir-i Efkâr, S. 581, 7 Kasım 1912.
“Tasvir-i Efkâr’ın Hususi Telgrafnamesi”, Tasvir-i Efkâr, S. 583, 9 Kasım 1912.
“Yunanistan Cenûb Dâr-ül Harekâtında”, Hak, S. 1486-152, 30 Ekim 1912.
Yusuf Kenan, “Edirne Nasıl Sükût Etti”, İkdam, S. 5830, 15 Mayıs 1913.
“War Artist&The Illustrated London News”, The Illustrated London News, vol. CLXI, S. 3837, 1912.
Ahmed Şerif, Anadolu’da Tanîn, C. 1, Haz. Mehmed Çetin Börekçi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
AKAD, Mehmet Tanju, Modern Savaşın Temel Kavramları, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
ARIKAN, Zeki, “Muhittin Birgen, Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele”, Atatürk Yolu Dergisi, C. 5, S. 20, Ankara 1997, s. 365-386.
AYDIN, Salim, Osmanlı Basınında Balkan Savaşları (1912-1913), (Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2012.
BARTLETT, E. Ashmead, With The Turks in Thrace, London 1913.
BAYKAL, Erol, The Ottoman Press (1908-1923), Brill 2019.
BEDİRHAN, Celadet Ali - Kamiran Ali Bedirhan, Edirne Sükûtunun İç Yüzü, Avesta Yayınları, İstanbul 2009.
BİERNATZKİ, William, “War and Media”, Communication Research Trends, vol. 22, S. 3, 2017, s. 3-43.
BİRBUDAK, Togay Seçkin, “Edirne’deki Fransız Konsolosu Marcel Cuinet’in Balkan Savaşı Günlüğü”, Akademik Bakış, C. 10, S. 19, Ankara 2016, s. 55-77.
BİRİNCİ, Ali, Tarihin Alacakaranlığında Meşahir-i Meçhuleden Birkaç Zat-2, Dergâh Yayınları, İstanbul 2010.
BULLARD, F. Lauriston, Famous War Correspondent, Little, Brown and Company, 1914.
ÇAPANOĞLU, Münir Süleyman, Basın Tarihimizde (İlave). Hür Türkiye Yayınları, 1960.
ÇETİNKUŞ, Hayri, “Türkiye’de Savaş Muhabirliği”, TRT Akademi, vol. 2, S. 3, 2017, s. 334-343.
DE PORRAS, Elías Durán, “Peter Finnerty, an ancestor of modern war correspondents”, Textual & Visual Media, vol. 7, 2014, s. 41-62.
DOĞU, Aydın, Avrupalı Savaş Muhabirlerinin Eserlerinde Kırım Savaşı, (Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2010.
DUMAN, Haluk Harun, Balkanlara Veda Basın ve Edebiyatta Balkan Savaşı (1912-1913), Duyap Yayınları, İstanbul 2005.
Edirne’de Altı Ay Musavver Edirne Tarih-i Mahsuriyyeti, Cüz.1- 2- 3, C. 1. Haz. Haluk Kayıcı, Ceren Matbaacılık, Edirne 2014.
GİNİO, Eyal, “Constructing a Symbol of Defeat and National Rejuvenation: Edirne (Adrianople) in Ottoman Propoganda and Writing during the Balkan Wars”, Cities into Battlefields Metropolitan Scenarios, Experiences nd Commemorations of Total War, 2011.
GÖÇER, Güngör, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Popüler Bir Tarihçi: Ziya Şakir, (Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2017.
GÜNAY, Gülçin, Birinci Körfez Savaşı, Irak Savaşı ve Değişen Gazetecilik, (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.
HAYTA, Necdet, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvîr-i Efkâr Gazetesi (1278/1862-1286/1869), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
JAMES, Lionel, Türklerin Balkan Hezimeti, Çev. S. Emre Bekman, İz Yayıncılık, İstanbul 2017.
KABACALI, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1990.
KAHRAMAN, Nazan, Kore Savaşı ve Türk Basını (Mayıs-Eylül 1950), (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2002.
KAHRAMAN, Seyit Ali, İlk Savaş Muhabirimiz Evliya Çelebi, (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013.
KARACA, Behset - Güngör Göçer, “Gönüllü Bir İttihatçı Olarak Balkan Harbi’ne Katılan Ziya Şakir’in Harp Hatıraları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 29, Isparta 2017, s. 527-552.
KAYAPINAR, Ayşe, “Bulgarca Yazılmış Hatıratta Balkan Savaşları”, Balkan Savaşları ve Edirne, C. I, Ed. İlker Alp, İbrahim Kelağa Ahmet, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne 2020, s. 245-274.
Kenan ve Nazmi, Edirne’de Altı Ay Musavver Edirne Tarih-i Mahsuriyyeti, Cüz. 1-3. Matbaa-i Hayriyye Şürekâsı, İstanbul 1328-1329.
KERİMİ, Fatih, İstanbul Mektupları, Çev. Fazıl Gökçek, Çağrı Yayınları, İstanbul 2012.
KOÇAK, Ali, Savaşta Gazetecilik, Eğitim Yayınları, İstanbul 2003.
KOÇAK, Ali, Türkiye’de Savaş Muhabirlerinin Çalışma Ortamları, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006.
LAUT, Ernest, “Correspondants de guerre”, Le Petit Journal, No. 1146, 3 Kasım 1912, s. 346.
LAUZANNE, Stephane, Hastanın Başucunda Kırk Gün, Çev. Murat Çulcu, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990.
MCLAUGHLİN, Greg, The War Correspondent, Pluto Press, 2016.
MİCHAİL, Eugene, The Biritish and the Balkans: Forming İmages of Foreign Lands 1900-1950, London 2011.
MOORCRAFT, Paul, Dying for the Truth the Concise History of Frontline War Reporting, Pen&Sword Books, 2016.
ÖZEN, Saliha, Ceride-i Havadis Gazetesi’nin Gözünden 1853-1856 Kırım Savaşı, (Nevşehir Hacı Bektaş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2016.
PAUL, Christophe ve James J. Kim, Reporters on the Battlefield the Embedded Press System in Historical Context, Rand Corporation, 2004.
Raşid Rıza ve Fahreddin Razi, Edirne Muhasara Duyguları, Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası, İstanbul 1329.
RİSSO, Linda, “Reporting from the front: First-hand experiences, dilemmas and open questions”, Media, War&Conflict, vol. 10, S. 1, 2017.
ROTH, Mitchel P., Historical Dictionary of War Journalism, Greenwood Press, London 1997.
SEPPİNGS-WRİGHT, H.C., Trablusgarp ve Balkan Savaşlarında hilal altında iki yıl, Çev. Derin Türkömer, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2013.
ŞALLI, Hakan, “Bir Osmanlı Seyyahının Savaş Muhabirliği Günleri: Anadolu’da Tanin Yazarı Ahmed Şerif’in Balkan Savaşı ve Edirne Kuşatması Gözlemleri”, Tarih ve Gelecek, C. 7, S. 2, 2021, s. 570-591.
ŞALLI, Hakan, “Yarım Kalan Bir Günlüğü Tamamlamak: İkdâm Gazetesi Harp Muhabiri Yusuf Kenan Bey’in Edirne Kuşatması Tefrikaları”, Balkan Savaşları ve Edirne, C. II. Ed. İlker Alp, İbrahim Kelağa Ahmet, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları, Edirne 2020, s. 173-220.
ŞİRİN, Funda Selçuk, Falih Rıfkı Atay (1893-1950), (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2009.
TEKİNSOY, Yunus Emre, Balkan Savaşları’nda Osmanlı Kamuoyu, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2015.
TİL, Enes Tahsin, Gazeteler ve Gazeteciler, Haz. İbrahim Şahin, Bilge Yayınevi, İstanbul 2004.
TOZKOPARAN, Gülseren, Körfez Savaşı’nda Türk Basını ve Haber Kaynakları, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1994.
YAZICI, Nesimi, “Tasvîr-i Efkâr”, TDVİA, C. 40, İstanbul 2011, s. 138-140.
Ziya Şakir, Meçhul Asker 1912 Edirne Muhasarası, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul 2011.