ŞAH İSMAİL DÖNEMİNDE ŞİÎ-İMÂMÎ MEZHEBİN MAHİYETİ (1501-1524)

Şah İsmail, 1501 yılında Şiî-İmâmî mezhebini Safevî Devleti’nin resmî mezhebi ilân etti. Bu karar, Şiî fakihlerin devletle iş birliği yapmasının yolunu açtı. Şah İsmail döneminde (1501-1524) uygulanan genişleme siyaseti, Şiîliğin propaganda faaliyetleriyle birlikte ilerledi. Bu doğrultuda Şah, hâkimiyet sağlanan şehirlerde öncelikle Şiî imamlar adına hutbe okunmasını emretmiş ve sonrasında Kızılbaşlar, ahalide korku yaratmak için şehrin önde gelenlerinden zorla mezhep değiştirmelerini istemişti. Zikredilen şekilde bir Şiîleştirme politikası, Çaldıran Savaşı’na kadar devam etti. Şah İsmail’in izlediği yol, İran ahalisini baskı ve zorlamayla Şiîleştirmekti. Bu çalışmada, Şah İsmail’in İran’ı Şiîleştirme politikası ve uyguladığı yöntemler incelenmiştir. Elde edilen bulgulara bakıldığında, Şah İsmail’in şiddete dayalı Şiîleştirme politikasının başarısız olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Şah İsmail başarısızlık neticesinde, Çaldıran Savaşı sonrasında ılımlı bir dinî politikanın ilk adımlarını atmıştır. Ancak Şah, değişen politikasına rağmen, Şiî ulemadan örgütlü bir destek görmemiştir. Şiî ulemâ, Safevî dinî teşkilatlanmasına Şah İsmail döneminde katılmak yerine Şah Tahmasb dönemini (1524-1576) tercih etmiştir. Bu durumun sebepleri, birincil kaynaklar ve araştırma eserlerinden istifade ile ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Safevî Devleti, Şiîlik, Şah İsmail, Kızılbaş, Şah Tahmasb

The Nature of the Shi’ite-Imamiyyah Sect in the Shah Ismail Era (1501-1524)

Shah Ismail declared the Shi’ite-Imamiyyah sect as the official sect of the Safavid State in 1501. This decision paved the way for collaboration between Shi’ite jurists and the state. The expansion policy implemented during the reign of Shah Ismail (1501-1524) progressed with the propaganda activities of Shi’ism. In line with this objective, the Shah issued orders for sermons to be recited on behalf of Shi’ite imams in the dominated cities, and then the Qizilbash asked the prominent figures of the city to change their sect by force, to create fear among the people. The policy of Shiitization, as described, continued until the Battle of Chaldiran. Shah Ismail pursued a path of pressuring and coercing the Iranian population into Shiitization. This paper, examines Shah Ismail's policy of Shiiteization of Iran and the methods he implemented. Based on a variety of sources, it is evident that Shah Ismail's coercive policy of Shiiteizationfailed. As a result of the failure, Shah Ismail took the first steps toward a moderate religious policy after the Battle of Chaldiran. However, despite his changing policy, the Shah did not receive organized support from the Shi’ite scholars. Instead of joining the Safavid religious system during the reign of Shah Ismail, Shi’ite scholars chose to do so during the reign of Shah Tahmasp (1524-1576). The reasons for this preferance are explained using primary sources and secondary sources.

Keywords:

Safavid State, Shi’ism, Shah Ismail, Qizilbash, Shah Tahmasp,

PDF

___

Abisaab, R. J. (2004). Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire. London and New York: I. B Tauris.
Ağaçeri, S. H. (1389). Mukaddeme-i Ber Münasebat-ı Din u Devlet Der İran Asr-ı Safevi. Tahran: İntişarât-i Tarh-i nû.
Aka, İ. (1993). X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiîlik. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu içinde ss. 69-120 . İstanbul: İlmi Neşriyat.
Angiolello, G. M. ve Vincenzo, D. (2007). Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar (T. Gündüz, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Anonim. (1349). Alem-ârâ-yı Şah İsmail (A. M. Sâhib, Haz.). Tahran: Tercüme ve Neşr-i Kitâb.
Anonim. (1350). Tarîh-i Âlem Ârâ-yı Safevî (Ş. Yedullah, Haz.). Tahran: İntişarât-i Bunyad-i Ferheng-i İran.
Anonim. (1364). Cihângüşâ-yı Hâkân (M. AllahDuta, Haz.). İslamabâd: Merkez-i Tahkikat-i Farsi-yi İran ve Pakistan.
Arjomand, S. A. (2016). Sociologyof Shi'ite Islam: Collected Essays. Leiden: Brill.
Aslan, A. (2017), el-Ahkamu'd-dîniyye Adlı Eserin Tahkiki (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Babayan, K. (1993). The Wanıng of The Qızılbash: The Spırıtual and The Temporal in Seventeenth Century Iran (Basılmamış Doktora Tezi). Princeton University, Near Eastern Studıes. Princeton.
Caferiyan, R. (1379). Safeviyye Der 'Arse-i Dîn, Ferheng ve Siyâset. Kum: Pejûheşgede-yi Havza ve Dâneşgâh.
Caferiyan, R. (1384). Kaveşhâ-yi Tâze Der Bâb-i Ruzgâr-i Sâfevî. Kum: Adyan Publication.
Cemali, M. K. İ. (1998). Teşkilat-i Devlet-i Safevi ve Ta’mim-i Mezheb-i Teşeyyü’ Devazde İmami be Unvan-i Tenha Mezheb-i Resmî. İsfahan: Muessese-yi İntişarat-i Emir-i Kebir.
Dağlar, M. (2017). Şah Tahmasb'ın Dini Siyaseti (1524-1576) (Basılmamış Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sakarya.
Danişpejûh, M. T. (1972). Yek Perde ez Zindeganî-yi Şah Tahmasb-i Safevî. Mecelle-i Danişgede-yi Edebiyat ve Ulûm-i İnsani-yi Meşhed, 4(1).
Düzdağ, M. E. (1983). Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Düzenli, P. (2005). Şeyhülislam Ebussûd Efendi Fetvâları Işığında Osmanlı Sünnîliği. Marife, (3), 259-286.
Efendi, M. A. (1401). Riyâzü’l-ulemâ ve hiyâzü’l-fuzalâ (Cilt I-VI) (S. A. el-Hüseynî, Haz.). Kum: Mektebetü Âyetullah el-Mar'aşî.
el-Muhâcir, C. (1989). el-Hicre el-‘âmiliyye ilâ İran fî asrı’s- Safevî: esbâbuhâ et-tarihıyye ve netâicühâ es-sekâfiyye ve’s-siyâsiyye. Beyrut.
Gökbulut, S. (2016). Seyyid Haydar Âmülî ve Câmi’u’l-esrâr ve Menba’u’l-envâr Adlı Eserinde Tasavvuf-Şiîlik İlişkisi. Tasavvuf, (37), 45-71.
Gölpınarlı, A. (1987). Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik. İstanbul: Der Yayınları.
Hamevî, M. b. (1363). Enis'ül Müminîn (M. H. Muhaddis, Haz.) Tahran.
Handemîr, E. M. (1370). İran Der Rüzgâr-ı Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî (T. Gulam Rıza, Haz.) Tahran.
Hânsârî, M. B. (1392). Ravzâtü’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât (R. Seyyid Muhammed Ali, Haz.). Tahran.
Herevî, E. S. (1383). Fütûhât-ı Şâhî (N. Muhammed Rızâ, Haz.). Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhîr-i Ferhengî.
Huncî, F. b. (1362). Sulûku’l-Mulûk (M. A. Muvahhid, Haz.). Tahran: İntişârât-ı Harezmî.
Huncî, F. b. (1382). Târîh-i Alem-Ârâ-yi Emîn-î : Şerh-i Hükmrânî Selâtîn-i Ak koyunlu ve zuhûr-i Safeviyân (M. e. Aşık, Haz.). Tahran: Miras-ı Mektub.
Hür el-Âmilî, M. b. (1400). Risâletü’l-isnâ aşeriyye fi’r-red ale’s-sûfiyye (D. Muhammed, Haz.). Kum: Matbaatu'l- İlmiyye.
Hüseynî, H. b. (1379). Târîh-i Îlçî-yi Nizâmşâh. (N. Muhammed Rızâ ve K. Hanedâ, Haz.). Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
Hüseyinzâde, S. M. (1387). Endişe-i Siyâsi-i Muhakkik Kerekî. Kum: İntişarat-i Bustan.
İzdî, H. (2012). Şahân-i Safevî ve Ziyâret. A Quarterly for Shiite Studies, (10), 131-152.
Kumî, K. A. (1359). Hülasatü't-Tevârih (İ. İhsan, Haz.). Tahran: Dânişgâh-i Tahran.
Madelung, W. (2012). al-Karakī. EI², C. IV, 610. Brill.
Mazzaoui, M. M. (1972). The Origins of the Safâwids: Si’ism, Sufism and Ghulat. Wiesbaden: Freiburger Islamistudien.
Meclisî, M. B. (1972). Bihârü’l-envâr. Tahran: Daru’l Kutubu’l İslâmiye.
Melıkoff, I. (1993). Uyur İdik Uyardılar Alevilik - Bektaşilik Araştırmalar. İstanbul: Cem Yayınevi.
Minorsky, V. (1942). The Poetry of Shah Ismail I. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, X, 1006-1029.
Momen, M. (1987). An introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism. New Haven and London: Yale University Press.
Münferd, M. F. (1377). Muhaceret-i Âlimhâ-yi Şiî ez Cebel-i Âmil be İrân. Tahran: Çaphâne-i Sepehr.
Newman, A. (1993). The Myth of Clerical Migration to Safawid Iran: Arab Shiite Opposition to ‘Ali al-Karaki and Safawid Shiism. Die Welt des Islams, (33), 66-112.
Newman, A. J. (2006). Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire. London: I.B Tauris.
Onat, H. (1993). Yirminci Asırda Şiilik ve "İran İslam Devrimi". Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu içinde (ss. 123-151). İstanbul: İlmi Neşriyat.
Onat, H. (2003). Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine. İslamiyat, (3), 111-126.
Rasekh, A. A. (2015). Agents of Hidden Imam:Shiite Juristic Authority in Light of the Doctrine of Deputyship (Basılmamış Doktora Tezi). Concordia University. Department of Religion. Montreal, Quebec: Concordia University.
Rencber, M. A. ve Meşkuriyân, M. T. (1389). Muvacehe-yi Muhakkik Kereki bâ İstikrar-i Hakimiyet-i Safevî der Asr-i Şâh İsmail-i Evvel (H.907-930). Pejuheşhâ-yi Tarihî Danişgâh-i Isfahan, (4), 107-136.
Rumlu, H. B. (1387). Ahsenü't Tevârîh (N. Abdülhüseyin, Haz.). Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
Safevî, T. b. (1362). Tezkire-i Şah Tahmasb. Tahran: İntişarât-i Şark.
Sebzevâri, M. B. (1381). Ravzatü’l-envâr-ı Abbâsî (L. Necef, Haz.). Kum: Bustân-i Kitâb-i Kum.
Sohrabiabad, H. ve Akın, B. (2019). Tarihi Bulgular ve Hakîki’nin Bilinmeyen Şiirlerinden Hareketle Karakoyunluların Mezhebi Eğilimleri Üzerine Yeni Tespit ve Görüşler. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 179- 224.
Soltani, M. A. (2017). Serencam, Velâyetnâme ve Buyruk’ta Alevilerin Ortak İnançları (E. D. Turay, Çev.) (16), s. 247-324.
Stanfield Johnson, R. (2004). The Tabarra’iyan and the Early Safavids. Iranian Studies, 37(1), 47-71.
Stewart, D. J. (2016). Safevî İran’a Âmilî Ulemânın Göçüne Dâir Notlar (H. Kartaloğlu Çev.). Mezhep Araştırmaları Dergisi, (2), 271-314.
Şeybi, K. M. (1359). Tasavvuf ve Teşeyyü' ta Ağaz-i Sedey-i Devazdehom (K. Alirıza Zekaveti, Çev.). Tahran: Emir Kebir.
Şirazî, A. B. (1369). Tekmiletu'l-Ahbâr: Tarih-i Safevîyye ez Ağaz ta 978 Hicri-Kameri (N. Abdülhüseyin, Haz.). Tahran.
Şüşterî, K. N. (1365). Mecâlisü’l-müʾminîn (Cilt I-II) (A. Seyyid Ahmed, Haz.). Tahran: Kitâbfürûşî-yi İslâmiyye.
Tabâtabâî, H. M. (1362). Zemin der Fıkh-i İslâmî. Tahran.
Tünükâbünî, M. b. (1396). Kısasü’l-ulemâ. Tahran: İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi.
Türkmen, İ. B. (1945). Târih-i Alem Âra-yi Abbasi (Cilt I-II-III) (A. Genceli, Çev.). İstanbul: TTK.