BAKÜ’NÜN KURTULUŞUYLA İLGİLİ İSTANBUL GAZETELERİNDE YAYIMLANAN ASPARAGAS BİR HABERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu makalenin araştırma konusu, İstanbul’un önde gelen gazetelerinin 14-15 Ağustos 1918 tarihlerindeki sayılarında yayımlanan Bakü’nün Bolşevik tahakkümünden kurtarıldığıyla ilgili bir haber ve aynı haber üzerine yapılan değerlendirmelerdir. Haberin nasıl ve hangi koşullarda ortaya çıktığı ve İstanbul gazetelerinin sayfalarına nasıl yansıdığı gibi hususlar, konunun araştırma problematiğini teşkil eder. Konuyla ilgili gazete haberleri, köşe yazıları ve birkaç arşiv belgesindeki kayıtların karşılaştırmalı yöntemle irdelenmesi sonucunda sorunun kaynağı tespit edilmiştir. Araştırma sonunda ulaşılan bilimsel bulgulara göre 13 Ağustos 1918’de İstanbul’a seyahat eden Kafkasyalı bir şahsa atfedilen sözler, İstanbul gazetelerinin sonraki günkü sayılarına müjdeli haber olarak yansımıştır. Askerî mekanizmanın iç haberleşmesinden sonra gazetelerdeki haberin 5 Ağustos 1918 tarihli ilk Bakü taarruzundan dolayı ortaya çıktığı anlaşılmıştır. Taarruzun başarısız sonucu, İstanbul gazetelerinin sayfalarına zafer olarak yansımıştır. Bu yanılgı, Kafkasya ile haberleşme olanaklarının zorluğu ve sınırlı oluşuyla doğrudan alakalı olmuştur. Günümüzde Bakü’nün 15 Eylül 1918’de kurtarıldığı çok iyi bilinen bir vakadır. Bu tarihten bir ay önce gazetelerde yayımlanan haberinin etkileri ve yankıları ise İstanbul kamuoyunun Bakü meselesine verdiği önemin ve şehrin kurtuluşunun sabırsızlıkla beklendiğinin açıkça göstergesidir.

Anahtar Kelimeler:

Kafkasya, Azerbaycan Cumhuriyeti, Kafkas İslam Ordusu, Bakü Harekâtı, İstanbul gazeteleri

Fake News Published in Istanbul Newspapers on the Liberation of Baku

This article researches the leading Istanbul newspapers’ publication of fake news and comments on the liberation of Baku from the Bolsheviks, dated August 14 and 15, 1918. The main focus of the paper is to desipher how these news came about and under which conditions; and the manner they were reflected on the Istanbul newspapers. Through a comparative analysis of press reports, columns, and records in various archival documents, we determined the source of the misunderstanding, narrowing it down to the words of a respected Caucasian who traveled to Istanbul on August 13, 1918. His testimony was reflected as good news in the next day’s issues of Istanbul newspapers. Thus, based on the internal communications of the military apparatus, it was understood that the news published in the Istanbul newspapers were about the first attack on Baku on August 5, 1918. However, the failure of the attack was presented as a clear victory in the Istanbul newspapers. This mistake was directly related to the difficulty and limitations of communication with the Caucasus. Today, it is known that Baku was liberated on September 15, 1918. The impact and consequences of the newspaper report of August 14 and 15, 1918, show how important the Baku question was and how impatiently people waited for the liberation of the city.

Keywords:

Caucasia, The Republic of Azerbaijan, The Caucasus-Islam Army, The Baku Operation, The Newspapers of Istanbul,

PDF

___

1. Arşiv Belgeleri
1.1. BOA (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi)
A.VRK (Sadaret Evrak Kalemi), no. 820/49. Kafkas İslam Ordusu Siyasi Müşavirleri Ali Hüseyinzade ve Ahmet Ağaoğlu’nun Büyük Rütbeden Nişan ile Taltifleri Hakkında Enver Paşa’nın Maruzatı, 26 Ağustos 1334/26 Ağustos 1918.
HR.SYS (Hariciye Nezareti Siyasi Evrak Kısmı), no. 2373/1, v. 3, s. 1-2. General-Feldmareşal Paul von Hindenburg’un General Hans von Seeckt’e 32418 Numaralı Telgrafı, 10 Haziran 1334/10 Haziran 1918.
HR.SYS, no. 2373/1, v. 22, s. 1-4. Berlin Sefiri İbrahim Hakkı Paşa’dan Varid Olan 421 Numaralı Telgrafnamenin Halli, 1 Temmuz 1334/1 Temmuz 1918.
1.2. BCA (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi)
BCA, no. 930-1-0-0-1-17-1, v. 28-36. İstanbul Konferansı’na Memur Azerbaycan Hükümeti Murahhas Heyeti Reisi Mehmet Emin Resulzade’den Azerbaycan Cumhuriyeti Hariciye Nazırı Mehmet Hasan Hacinski’ye 36 Numaralı Rapor, 2 Eylül 1334/2 Eylül 1918.
BCA, no. 930-1-0-0-1-17-1, v. 52-54. İstanbul Konferansı’na Memur Azerbaycan Hükümeti Murahhas Heyeti Reisi Mehmet Emin Resulzade’den Azerbaycan Cumhuriyeti Hariciye Nazırı Mehmet Hasan Hacinski’ye 21 Numaralı Rapor, 10 Ağustos 1334/10 Ağustos 1918.
1.3. ATASE, BDH (Millî Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Arşivi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Fonu, Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu)
ATASE, BDH, no. 3819-6-69-2. Kafkas İslam Ordusu Kumandanı Nuri Paşa’dan Üçüncü Ordu Kumandanlığına Şifreli Telgraf, 8 Ağustos 1334/8 Ağustos 1918.
ATASE, BDH, no. 3822-H-1-1-16. Harp Ceridesi, 15 Eylül 1334/15 Eylül 1918.
ATASE, BDH, no. 3829-45-4. Kafkas İslam Ordusu Kumandanı Nuri Paşa’dan Üçüncü Ordu Kumandanlığına Şifreli Telgraf, 8 Ağustos 1334/8 Ağustos 1918.
1.4. TTK, KO (Türk Tarih Kurumu Arşivi, Kâzım Orbay Koleksiyonu)
TTK, KO, no. 1/67. Sadrazam Talat Paşa’ya Şifre, 15 Eylül 1334/15 Eylül 1918.
TTK, KO, no. 12/129. Üçüncü Ordu Kumandanı Mehmet Esad Paşa’dan Başkumandanlık Erkânıharbiye Riyasetine Mevrud 476 Numaralı Şifreli Telgraf, 16 Ağustos 1334/16 Ağustos 1918.
TTK, KO, no. 12/133. Enver Paşa’dan Üçüncü Ordu Kumandanı Mehmet Esad Paşa’ya Telgraf, 12 Ağustos 1334/12 Ağustos 1918.
2. Kaynak Eserler ve Diğer Tarihi Materyaller
Ağaoğlu, S. (2013). Hayat Bir Macera: Çocukluk ve Gençlik Hatıraları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Azerbaycan Cumhuriyeti Osmanlı Basınında 1918-1920: Gazete Haberleri ve Köşe Yazıları. (2018). Qiyas Şükürov (haz.) & Vasif Qafarov (haz.). İstanbul: TEAS Yayıncılık.
Donohoe, M.H. (2016). İngiltere’nin İran/Azerbaycan Seferi. Cengiz İ. Çay (çev.). İstanbul: T&K Yayınları.
Dunsterville, L. (2016). Dunsterforce Gizli Ordu: Bakü’de İngiliz-Ermeni İşgali. Cengiz İ. Çay (çev.). İstanbul: T&K Yayınları.
İmanov, V. (2006). Azerbaycan-Osmanlı İlişkileri 1918 (Azerbaycan Belgelerine Göre). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Kafkas İslam Ordusu (Azerbaycan Harekâtı). (2020). Nurcan Aslan (haz.) & Nuri Bayrak (haz.) ve Melike Gürler (haz.). ATBD (Askerî Tarih Belgeleri Dergisi), Yıl: 69, 148.
Kohen, M. (1330/1914). Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler? İstanbul: Türk Yurdu Kütüphanesi.
Rüştü. (1934). Büyük Harpte Bakû Yollarında 5. Kafkas Piyade Fırkası. 93 Sayılı Askeri Mecmua’nın 34 Sayılı Tarih Kısmı, İstanbul: Askeri Matbaa.
Süleyman İzzet. (1936). Büyük Harpte [1334-1918] 15. Piyade Tümeni’nin Azerbaycan ve Şimalî Kafkasya’daki Hareket ve Muharebeleri. 103 Sayılı Askeri Mecmua’nın 44 Sayılı Tarih Kısmı, İstanbul: Askeri Matbaa.
3. Araştırma Eserleri
Arslan, O. (2010). Osmanlı’nın Son Zaferleri: 1918 Kafkas Harekâtı. İstanbul: Doğan Kitap.
Görüryılmaz, M. (2015). Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler- 1918. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
Güler, A. (2021). Kafkasya: Zafer, İhanet ve Hüzün (1918-1919). Ankara: Galeati Yayıncılık.
Karagür, N. S. (2007). Petrolün Sihirli Dünyası Bakü. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Karaköse, N. (2012). Afrika Grupları Komutanı-Kafkas İslam Ordusu Komutanı-Sütlüce Fabrikasının Sahibi Nuri Paşa (Killigil) (Enver Paşa’nın Kardeşi). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Kurban, V. (2013). Nobeller, Nobel Ödülü ve Bakü Petrolleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Muradaliyeva, E. (2017). Toprağın Kanı: Bakü Petrolünün Kısa Tarihi. Uğur Böke (çev.). İstanbul: TEAS Yayıncılık.
Süleymanov, M. (1999). Qafqaz İslam Ordusu ve Azerbaycan. Bakı: Herbi Neşriyyat.
Yüceer, N. (1996). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
4. Gazete Materyalleri
“Ağaoğlu Ahmet ve Ali Beyler”, Sabah, no. 10231 (10 Mayıs 1334/10 Mayıs 1918), s. 2.
“Bakü Hakkında”, Sabah, no. 10325 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 2.
“Bakü’nün İşgali”, İkdam, no. 7727 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 1.
“Bakü’nün İşgali Hakkında”, Tanin, no. 3476 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 4.
“Bakü’nün İstirdadı”, Sabah, no. 10324 (14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918), s. 1.
“Bakü Zabt Edildi”, Vakit, no. 294 (14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918), s. 1.
“Bakü’nün Zabtı”, Haftalık Gazete, no. 8 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 6.
“Bakü’nün Zabtı”, Zaman, no. 130 (14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918), s. 1.
“Bakü’nün Zabtı: Azerbaycan Murahhaslarından Birinin Beyanatı”, Sabah, no. 10324 (14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918), s. 1.
“Bakü’nün Zabtı: Kafkasya’dan Gelen Murahhasların İfadatı”, Tanin, no. 3475 (14 Ağustos 1334/14 Ağustos 1918), s. 3.
“Kafkasya Hakkındaki Müzakerat: Alman-Rus Muahedesinin Kafkasya’ya Aid Maddesi”, Vakit, no. 325 (16 Eylül 1334/16 Eylül 1918), s. 1.
“Kafkasya İşleri Hakkında Mülakat: Ağaoğlu Ahmet Bey’in Muharririmize Mühim Beyanatı”, Vakit, no. 294 (14 Ağustos 1334), s. 1-2.
“Kafkasya Sulh Müzakeratı”, Tanin, no. 3381(9 Mayıs 1334/9 Mayıs 1918), s. 4.
“Kafkasya’ya Azimet”, İkdam, no. 7633 (10 Mayıs 1334/10 Mayıs 1918), s. 2.
“Osmanlı Heyet-i Murahhasa Müşavirleri”, Ati, no. 130 (10 Mayıs 1334/10 Mayıs 1918), s. 1.
Ağaoğlu, A. “Kızıl Elmaya Doğru-IV”, Tercüman-ı Hakikat, no. 13455 (17 Ağustos 1334/17 Ağustos 1918), s. 1.
Ahmet Emin. “Bakü’nün İşgali”, Vakit, no. 295 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 1.
Oğuzoğlu, “Bakü’nün Zabtı”, Ati, no. 224 (15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918), s. 1.