Murat ALANDAĞLI

TAHRİR VE AVÂRIZ KAYITLARINA GÖRE SEYYİD GAZİ’NİN NÜFUS VE İSKÂN YAPISI

Seyyid Gazi, tarihsel olarak ‘uç’ta yer alan ve buradaki gelişmelerin şekillendirdiği önemli bir iskân merkezidir. Bu nedenle oldukça köklü iskân geçmişi Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı sınırları dâhilinde dinî, idarî ve askerî etkenler vesilesiyle şekillenmiştir. İsimlendirmesine esas Arap ve akabinde Selçuklu, Osmanlı dönemlerindeki Türk-İslam medeniyetinin zengin bir parçası olması da bu etkenlerin bir sonucudur. XV ve XVI. yüzyılları tahrir, XIX. yüzyıl dünyası ise nüfus ve temettuat kayıtlarıyla tetkik edilebilen Seyyid Gazi’nin ülkemiz literatüründeki pek çok örnekte olduğu gibi XVII ve XVIII. yüzyılları adeta karanlık bir dönemi simgeler. Oysa bölgedeki nüfus ve iskânı şekillendiren etkenler ancak bu ara döneme ait bilgilerle görünür olabilecektir. Çalışma Seyyid Gazi’nin tahrir kayıtlarına yansıyan XV ve XVI. yüzyıllar ile avârız kayıtlarındaki XVII ve XVIII. yüzyıllara ait iki resminin ortaya konulmasını esas edinmiştir. Bu resimlerden hareketle tahrirden avârıza Seyyid Gazi’de nüfus ve iskânın şekillenişi ile köy, tekke-zaviyelerin oluşumuna dair bulgular ortaya konulabilmiştir. Böylece günümüzde kendine has dinamikleriyle sıradan bir Orta Anadolu yerleşkesi olan Seyyid Gazi’nin XV. yüzyıldan XIX. yüzyıla süregiden nüfus ve iskânının yapısı ve bunun özellikle XVII ve XVIII. yüzyıllardaki şekillenişi görünür kılınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Seyyid Gazi, avârız, tahrir, Üryan Baba, Sultan Şüca’

Population and Settlement in Seyyid Gazi from the Tahrir to the Avarız Registers

Seyyid Gazi is an important settlement center that is historically located in a frontier zone. Thus, its long-established settlement history was shaped by religious, administrative and military factors within the borders of Rome, Byzantium, Seljuks and Ottomans. Its naming reflects its important role in the Turkish-Islamic civilization first in the Arab period, then in the Seljuk and Ottoman periods. However, unlike the richness of information for the XVth and XVIth centuries studies based on tahrir records and for the XIXth century with the aid of population and temettuat records, the XVIIth and XVIIIth centuries of Seyyid Gazi region present a dark period although none of the factors that shaped the population and settlement in the region would become comprehensive without the information of these two centuries. Thus, this paper uses two paintings of Seyyid Gazi, one dated roughly from the XVth and XVIth centuries and the other from the XVIIth and XVIIIth centuries to examine settlement; the formation of villages, tekkes and zawiyas and make informed estimates about the population of Seyyid Gazi.

Keywords:

Seyyid Gazi, avâriz, tahrir, Uryan Baba, Sultan Şüca,

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHMd.): 3, 7, 14, 24, 30, 36, 53, 55, 58, 61, 73, 120.
Haritalar (HRT.h.): 556, 2335
Kâmil Kepeci Kataloğu'ndaki Ahkâm Defterleri, (KKd.): 2567, 2568, 2816.
Maliye'den Müdevver Defterler (MADd.): 27.
Tapu Tahrir Defterleri, (TTd.): 112, 851.
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi (TKG. KK.)
Tapu Tahrir Defterleri (TTd.): 182 (232/145), 349 (233/345), 417 (231/541), 575 (234/435), 576 (235/523).
Basılı Eserler
Akdağ, M. (1952). Türkiye Tarihinde İçtimaî Buhranlar Serisinden: Medreseli İsyanlar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 16, 361-387.
Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi. İstanbul: Tekin Yayınları.
Akdağ, M. (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâli İsyanları. Ankara: Barış Yayınları.
Alpek, S. (1991). Dorylaion’dan Eskişehir’e, Eskişerhir. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayınları.
Altınay, A. R. (1340). Fatih Zamanında Sultanöyüki. Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 14(3), 129-141.
Altınsapan, E., Say, Y. ve Gerengi, A. (2012). Seyitgazi İlçesinde Bulunan Üryan Baba Zaviyesi ve Türbesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 61, 15-26.
Arı, E. (2021). Dünü, Bugünü ile Sancar Köyü. Eskişehir: Türesan Matbaacılık.
Âşıkpaşa-Zâde. (1977). Âşıkpaşa-Zâde Târihi (N. Atsız, Haz.). İstanbul: MEB. Yayınları.
Atatürk Kitaplığı. Hrt.1033; Hrt.1034; Hrt.1035; Hrt. Gec.92; Hrt. Gec.145.
Atlan, S. (1970). Roma Tarihi’nin Ana Hatları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Aydın, F. (2006). Seyitgazi Aslanbey Köyünde Şeyh Sücaeddin Külliyesi. Vakıflar Dergisi, IX, 201-222.
Barkan, Ö. L. (1979). Avârız. İA içinde (C. II, ss. 13-19). İstanbul: MEB Yayınları.
Başar, F. (2001). Osmanlılar'ın Karacahisar’ı Fethi ve Eskişehir Civarına Hakim Olmaları. Tarihte Eskişehir Sempozyumu-I (2-4 Kasım 1998) içinde (ss. 115-127). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Baştürk, E. ve Baştürk, M. (2017). Şarköy-Dorylaion Kazılarında Tespit Edilen Erken Tunç Çağı Çanak Çömleği. Arkeoloji Dergisi, 22, 187-211.
Braudel, F. (1993). II. Filipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası (C. I) (M. A. Kılıçbay, Çev.). Ankara: İmge Yayınları.
Denknalbant, A. (2009). Seyyid Battal Gazi Külliyesi. DAİ içinde (C. 37; ss. 51-54). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Doğru, H. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı Teşkilatı. İstanbul: Eren Yayınları.
Doğru, H. (2001a). XVI. Yüzyılın Sonunda Eskişehir’de Eşkıyalık Olayları. Tarihte Eskişehir Sempozyumu I (2-4 Kasım 1998) içinde (ss. 69-92). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Doğru, H. (2001b). Karacahisar Kalesi ve Osmanlı Devletinin Kuruluşundaki Önemi. Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 105-127.
Doğru, H. (2005). XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı. Eskişehir: Odunpazarı Belediyesi Yayınları.
Drei, W. K. (1913). Bektaschi-Klöster Phrygiens (Frigya’da Üç Bektaflî Tekkesi). Iens Verlag Von Ernst Wasmuth A. G. Berlin.
Eskişehir (Harita), Erkan-ı Harbiye-i Umumiye, 1337. TBMM Kütüphanesi. 06.01.2023 tarihinde http://hdl.handle.net/11543/1175 adresinden erişildi.
Evliyâ Çelebi. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya, Kayseri, Andakya, Şam, Urfa, Maraş, Sivas, Gazze, Sofra, Edirne (C. III, Kitap I) (S. A. Karaman ve Y. Dağlı, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Faroqhi, S. (1981). Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth Century Documents. Turcica, XIII, 90-122.
Gökçe, T. (2005). Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından “Mufassal-İcmâl” Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazâsı Örnekleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 20(1), 75-82.
Griswold, W. J. (2000). Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611 (Ü. Tansel, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Güçer, L. (1964). XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
İlgürel, M. (1993). Celâli İsyanları. DİA içinde (C. VII, ss. 252-257). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
İnalcık, H. (2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I Klasik Dönem (1302-1606), Siyasal Kurumsal ve Ekonomik Gelişim. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
İznik, E. (2003). Eskiçağda Sessiz Bir Anadolu Kenti: “Dorylaeum” (Antik Kaynaklarda eski “Eskişerhi”). Kebikeç, 15, 65-76.
Karakuş, O. S. (2021). Roma Egemenliğinden Orta Çağ’a Eskişehir (Dorylaıon) ve Çevresindeki Yol Ağları. Fatih ve Medeniyet, I(4), 200-203.
Koç, Y. (2005). Osmanlı Toplumsal Dinamizmden Celali İsyanlarına Giden Yol ya da İki Belgeye Tek Yorum. Bilig, 32, 229-245.
Komnena, A. (1996). Alexiad: Malazgird’in Sonrası (B. Umar, Çev.). İstanbul: İnkılap Kitapevi Yayınları.
Köprülü, M. F. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kuru, M. (2019). A Magnificent Climate: Demography, Land and Labour in the Sixteenht-Centure Anatolia. O. İnal and Y. Köse (Ed.), Seeds of Power, Explorations in Ottoman Enviromental History içinde (ss. 35-58). UK: The White Horse Press.
Nişanyan Yeradları, 05.01.2023 tarihinde https://nisanyanmap.com/? y=&t=&ua=10&u=2&ll=39.30984089760983,%2030.53238514728997 adresinden erişildi.
Ocak, A. Y. (1992a). Battal Gazi. DİA içinde (C. V, ss. 204-205). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Ocak, A. Y. (1992b). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler (XIV-XVII Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Öz, B. (1996). Alevilik İle İlgili Osmanlı Belgeleri. İstanbul: Can Yayınları.
Öz, B. (2000). Seyyid Battal Gazi ve Seyyit Gazi Tekkesinin Türk İslam İnanç Kültür Tarihindeki Yeri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 14, 189-198.
Öz, M. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özel, O. (1999). 17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri. XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994), Bildirileri içinde (C. III, ss. 735-743). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özel, O. (2000). Avârız ve Cizye Defterleri. H. İnalcık ve Ş. Pamuk, (Der.), Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik içinde (ss. 35-50). Ankara: DİE. Yayınları.
Özel, O. (2018). Şiddetin Egemenliği 1550 ila 1700 Arasında Celaliler. C. Woodhead, (Ed.), G. Ç. Güven, (Çev.), Osmanlı Dünyası içinde (ss. 245-268). İstanbul: Alfa Yayınları.
Polat, Y. (2008). M.Ö. IV. Binyıl Arasında Dağlık Phrygia Bölgesi’nde Yerleşim Modelleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
Runciman, S. (1987). Haçlı Seferleri Tarihi C. II (F. Işıltan, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sahillioğlu, H. (1991). Avârız. DİA, içinde (C. IV; ss. 108-109). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Sağın, N. (2011). Seyitgazi İlçesi’nde Ortaçağ Yapıları (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi. Konya.
Say, Y. (2006). Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Önemli Bir Kült Kimlik: Şücaeddin Veli (Sultan Varlığı). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 37, 99-134.
Strabon. (1993). Antik Anadolu Coğrafyası Kitap: XII, XIII, XIV, (Geographika) (A. Pekman, Çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Sümer, F. (1967). Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a kadar) (C. I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Toruk, F. (2014). Frig Vadisi’nde Bir Yerleşim: Kümbet Köyü. Arış, X, 72-110.
Tunçdilek, N. (1953-54). Eskişehir Bölgesinde Yerleşme Tarihine Toplu Bir Bakış. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, 189-208.
Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye: Siyasî Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318). İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
Uludağ, S. (1999). Baba. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
Ünver, S. (1977). Asırlar Boyunca Seyid Gazi Menzili. I. Seyyit Battal Gazi Semineri Bildirileri içinde (ss. 116-119). Eskişehir: Turizm ve Tanıtma Müdürlüğü.
Varlık, M. Ç. (1974). Germiyanoğulları Tarihi (1300-1429). Atatürk Üniversitesi Yayınları. Ankara: Sevinç Matbaası.
Varlık, M. Ç. (1991). Anadolu Eyâleti. DİA içinde (C. III; ss. 143-144). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Varlık, M. Ç. (2002). Kütahya. DİA içinde (C. XXVI; ss. 580-584). İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
White, S. (2012). Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları (N. El-Hüseyni, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
Yücel, Y. (1988). Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, Hırzü’l-Müluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri, H.937/M.1530, I., Kütahya, Kara-hisâr-ı Sâhib, Sultan-önü, Hamîd ve Ankara Livâları, Dizin ve Tıpkıbasım. (1993). No: 13. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.