Türklerde Gerontokratik Yapı ve Bu Yapının Oğuz Kağan Destanı’nda Görünümü

Yaşlılık, fiziki birtakım eksikliklerin ortaya çıktığı bir evreyi ifade eder. Ancak geleneksel toplumlarda yaşlılık, genellikle tecrübe ve bilginin aktarıcısı olan bireyleri betimler. Geçmişle ilgili deneyim, bilgi ve tecrübe sahibi olan yaşlı bireyler, mensubu oldukları toplumlarda akıl hocalığı yaparak toplumsal ve siyasi temelli sorunların çözümüne yardımcı olur. Bu etmenlerden dolayı yaşlı kişilerin yönetimsel tecrübelerinden yararlanılarak toplum içerisinde gerontokratik bir yapı teşekkül eder. İçtimai hayatın yaşlı erkekler tarafından yönetilmesini ifade eden gerontokrasi, çeşitli toplumlarda hâkim olan sosyal bir yapılanmadır. Türklerde veraset, babadan oğula geçer. Babadan sonra evde söz sahibi olan büyük oğul, aynı zamanında tahtın da sahibidir. Buna rağmen Çin kaynaklarından edinilen bilgilere göre Hunlarda gençlere daha çok önem verilmiştir. Buradan hareketle Hun döneminde gerontokratik yapılanmanın henüz oluşmadığı söylenebilir. Ancak Uygur harfli ve İslami Dönem Oğuz Kağan Destanlarında bu durumun dönüşüme uğradığı görülür. Hunlarda konargöçer yaşamın koşulları gereği yaşlılar önemsenmezken söz konusu olan destanlarda gerontokratik yönetim tarzına uygun olarak yaşlı kişilerin söz hakkının olduğu ve toplumsal sorunların çözümünde yol gösterdikleri ifade edilebilir. Bu bilgilerden hareketle gerontokratik yapının Türk kültüründe nasıl teşekkül ettiği edebî ve tarihî metinlerden hareketle açıklanmıştır. Makalede sözlü tarih yöntemi kullanılarak gerontokratik yapı ve bu yapının destana yansıması ortaya konulmuştur

Anahtar Kelimeler:

değişim, destan, Oğuz Kağan

Gerontocratic Structure in Turks and Its Appearance in the Oghuz Khan Epic

Gedness refers to a stage in life where various physical deficiencies and disorders are seen. However, agedness, in traditional societies, generally depicts individuals who transmit their knowledge and experiences. The elders have helped the people in their societies solve the social and political problems through mentoring. It is for these reasons that a gerontocratic structure forms by benefitting from the administrative experiences of the elders. Gerontocracy, which refers to the governing of social life by elders, is a social structure still dominant in various societies. In Turkish societies where it the eldest son who has a say in all family matters after the father, who is head of the household. Nevertheless, according to Chinese sources, more importance was placed on younger people among the Huns; hence the gerontocratic structure had not been formed. However, the existence of within this structure can be seen in the Oghuz Khan Epic, written in the Uighur language and during the Islamic period. While older people were not given much importance during the Hun era, due to nomadic lifestyle circumstances, the opposite can be seen in the above-mentioned epics where older people have a voice in society which is in line with the gerontocratic ruling style. In this study, formation of the gerontocratic structure in the Turkish culture was examined using associated literary and historical texts and the gerontocratic structure and its reflections in the epic were examined using historical method

Keywords:

transformation, epic, old age,

PDF

___

Aça, M. (2013). Oğuznamecilik geleneği ve Andalıp Oğuznamesi. Kömen.
Adegbindin, O. (2011). The problem of gerontocracy in Africa: The Yorùbá perspective as illustrated in the Ifá corpus. Human Affairs, 21, 454-469.
Ağca, F. (2016). Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Armstrong, K. (2006). Mitlerin kısa tarihi (D. Şendil, Çev.) Merkez Kitaplar.
Atsız, H.N. (2015). Türk edebiyatı tarihi. İrfan.
Bang W. ve R.R. Arat (1936). Oğuz Kağan destanı. Burhaneddin.
Bars, M.E. (2018). Sözlü gelenekten elektronik döneme bilgelik dönüşümü: Irkıl Ata’dan Şahin Ağa’ya. Millî Folklor, 117, 120-130.
Bayat, F. (2016). Mitten tarihe sözden yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. Ötüken.
Bruhl, L. (2016). İlkel toplumlarda mistik deneyim ve simgeler. (O. Adanır, Çev.) Doğu Batı.
Chavannes, E. (2013). Çin kaynaklarına göre batı Türkleri (M. Koç, Çev.) Selenge.
Clauson, S.G. (1976). Tonyukuk abidesi hakkında bazı notlar. Türkiyat Mecmuası (İ. Enginün, Çev.) 18, 141-148.
Fortes, M., and Evans-Pritchard, E.E. (1940). African political systems. Oxford University.
Gündüz, T. (2017). Oğuz Kağan destanı. Yeditepe.
Hatt, D. (2022). How the past is produced: The vernacular past of a Moroccan Berber people. The Journal of North African Studies, 3(27), 463-564.
İlhan, M.E. (2018). Kültürel bellek-Sözlü kültürden yazılı kültüre hatırlama. Doğu Batı.
Kaplan, M. (2016). Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 3 -Tip tahlilleri. Dergâh.
Karataev, O. (2002). Eski Türk devrindeki Kırgız etnik isimleri. Türkler 2 (H. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca. Ed.) Yeni Türkiye, 377-385.
Kâşgarlı Mahmud (2018). Divanü lûgat-it Türk 1. (B. Atalay, Çev.) Türk Dil Kurumu.
Keskin, U. (2018). Suat Özkan’ın bakış açısından yaşlılık olgusu. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(3), 92-109.
Koçak, A. ve C. Zenginoğlu (2018). Stratejik bir kahraman olarak Oğuz Kağan. Millî Folklor, 119, 5-16. Köprülü, M.F. (2013). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Alfa.
Köprülü, M.F. (2016). Türk edebiyatı tarihi. Alfa.
Magni-Berton, R. and S. Panel (2020). Gerontocracy in a comparative perspective: Explaining why political leaders are (almost always) older than their constituents. Sociology Compass, 1(15), 1-12.
Malinowski, B. (1990). İnsan ve kültür (M. F. Gümüş, Çev.) V.
Mau-Tsai, L. (2019). Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri. (E. Kayaoğlu ve D. Banoğlu, Çev.) Selenge.
Onat, A. ve diğer. (2020). Han Hanedanı tarihi Hsiung-nu (Hun) monografisi. Türk Tarih Kurumu.
Ong, W.J. (2014). Sözlü ve yazılı kültür-Sözün teknolojileşmesi (S. Postacıoğlu Banon, Çev.) Metis.
Ögel, B. (2001). Dünden bugüne Türk kültürünün gelişme çağları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Ögel, B. (2017). Türklerde devlet anlayışı-13. yüzyıl sonlarına kadar. Ötüken.
Önder, Ö. (2013). Gerontokrasi: Yaşlılar yönetimi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36, 271-281.
Örnek, S.V. (1971). Etnoloji sözlüğü. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
Öztürk Merdin, A. (2021). Geleneksel kültürde yaşlı ve yaşlılık - Kırşehir örneği. Arı Sanat.
Pelliot, P. (1995). Uygur yazısıyla yazılmış Uğuz Han Destanı üzerine (V. Köken, Çev.) Türk Dil Kurumu
Radloff, W. (1954). Sibirya’dan I (A. Temir, Çev.) Maarif.
Rousseau, J.J. (2015). Toplum sözleşmesi (E. Günsel, Çev.) Tutku.
Savaş, H. (2021). Tabu ve mülkiyet ilişkisi bağlamında Anadolu sahası Türk masalları. Tablet.
Spencer, P. (1965). The Samburu -A study of gerontocracy in a nomadic tribe. University of California.
Taşağıl, A. (2019). Gök-Türkler. Türk Tarih Kurumu.
Taşağıl, A. (2020). Bozkırların ilk imparatorluğu Hunlar. Yeditepe. Tezcan, M. (1997). Kültürel antropoloji. Kültür Bakanlığı.
Togan, İ. ve diğer. (2006). Çin kaynaklarında Türkler eski T’ang tarihi (Chiu T’ang-shu). Türk Tarih Kurumu.
Togan, Z.V. (1982). Oğuz Destanı-Reşideddin Oğuznâmesi-Tercüme ve tahlili. Enderun.
Turan, O. (2009). Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi tarihi-Türk dünya nizâmının millî, islâmi ve insâni esasları. Ötüken.
Werner, D. (1981). Gerontocracy among the Mekranoti of central Brazil. The George Washington University Institute for Ethnographic Research, 1(54), 15-27.
Vambery, A. (2018). Bir sahte dervişin Orta Asya gezisi. (Abdurrahman Samipaşazâde Abdülhalim, Çev.) Kitabevi.
Yardımcı, M. (2007). Destanlar. Ürün.
Yıldırım, F. (2014). Irk Bitig ve Yenisey yazıtlarında ataerkil anlayışın izleri. XXVI. Uluslararası Kıbatek Sempozyumu Belkıs Halim Vassaf Anısına Edebiyatta Kadın, 389-397