Kadın ve Şeytan: Güney Sibirya Sahası Türk Halk Anlatıları Üzerine Bir İnceleme

Evrensel bir olgu olan kötülük, insanoğlunun yaşamını her yönüyle etkilemiştir. Tarihin ilk dönemlerinde doğayla olan hayatta kalma mücadelesinde insanı tehdit eden her durum kötü olarak nitelendirilmiştir. Toplayıcılık ve avcılık ile başlayıp tarım toplumuna geçişle devam eden insanlığın kültür tarihinde kötü güce veya güçlere ilişkin inancın varlığı ve etkisi olagelmiştir. Kötü güçlerin başında yer aldığına inanılan “Şeytan” hakkında Türk folklorunda çalışmalar yapılmış olmakla birlikte özellikle Güney Sibirya sahası anlatılarında “kadın” ve “Şeytan” ilişkisini ele alan bir incelemenin olmayışı bu araştırmanın çıkış noktasıdır. Türk kültürünün ortaya çıktığı coğrafya olan Sibirya sahasında bulunan ve arkaik unsurları barındıran anlatılar bu anlamda önemli veri kaynaklarıdır.Özellikle Şeytana ilişkin tasarımların yanında kadının Şeytanla ilişkilendirilmesi, Şeytan kadar kötü olması ve hatta Şeytanı aldatması hakkındaki anlatılar, Türk kültüründe kadın imajını anlama noktasında katkı sağlamakta ve bu olumsuz imajın sebeplerini açıklamaya imkân tanımaktadır. Çalışmada kadın imajının ve rollerinin değişiminde ve dönüşümünde, anaerkil devreden ataerkil devreye geçiş sonunda yaygınlaşan eril söylemin ve gücün etkili olduğu düşüncesinden hareket edilmiştir. Bu noktada “toplumsallaşma” ve “toplumsal cinsiyet” algısı, bu düşüncenin itici gücü olarak kurgulanmıştır. Bu amaçla mitik unsurlar taşıyan ve özellikle “kadını” ve “Şeytanı” konu alan Güney Sibirya Türklerine ait (Altay, Tuva, Hakas) anlatılar tesadüfî örneklem yöntemiyle seçilmiş; iki olgu arasındaki ilişkinin günümüzdeki yansımaları da dikkate alınarak araştırma, kültürel feminizm bağlamında ve eleştirel bir yaklaşımla ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Güney Sibirya, anaerkil, ataerkil, toplumsal cinsiyet, kadın, şeytan

A Study on Turkish Folk Narratives in the South Siberian Region

Evil, which is a universal phenomenon affects various aspects of human life. In the early periods of history, every situation that threatened human beings in the struggle for survival with nature was described as bad. The cultural history of humans continued with gathering, hunting, animal husbandry and eventually the transition to settled life and agricultural society.In this process, there is the presence and influence of belief in bad power or forces. Studies have been conducted in Turkish folklore about the “Satan”, which is believed to be one of the leading evil forces. However, there is no study on the relationship between “woman” and “Satan” in narratives of the South Siberia and this is the starting point of the study. Turkish narratives in Siberian in general and the South Siberia in particular are important sources in this sense. In addition to the narratives about the association of women with Satan, being as bad as Satan and even deceiving Satan contribute to the image of women in Turkish culture and allow to explain the reasons for this negative image.The roles and the image of women have changed and transformed from the beginning to the present. In this context, the main point of the study is the idea that masculine discourse and power became widespread after the transition from matriarchal to patriarchal period. At this point, the perception of “gender” and “socialization” has been constructed as the initiator of this idea. As a result, narratives from the South Siberian field (Altai, Tuva, Khakas), especially including “woman” and “Satan” have been selected by random sampling method in the study. Also, current reflections of the relationship between the two phenomena have been identified in this study. The relationship between these two phenomena has been critically examined in the context of cultural feminism theory.

Keywords:

South Siberia, gender, woman, matriarchal, patriarchal, Satan,

PDF

___

Aça, M. (2018). Balıkesirli kadınların statü, rol ve cinsiyet kimliği algıları. (M. Aça, Ed.) Motif Vakfı Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul: Motif Vakfı, 31-38.
Akgöl, A. (2019). Tarım ve avcı-savaşçı toplumların mitlerine dünya tasavvuru bağlamında bir bakış. folklor/edebiyat, 25(97), 41-54.
Akın, H. (2002). Cadının cinsiyeti kadındır. Kebikeç, (13), 157-166.
Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri sözlüğü I. Ankara: İnkılâp.
Aktaş, G. (2016). Kadına ilişkin medyatik bilgiye kadının müdahalesi: sosyal medya örneği. folklor/ edebiyat, 22(85), 193-202.
Alagözlü, N. (2009). Dil ve cins: Türkçe atasözlerinde ve deyimlerde kadın üzerine eğretilemeler ve toplum-bilişsel yapı. International Journal of Central Asian Studies (IJCAS), 13, 37-48.
Aygün, S. (1994). Kül Tegin ve Bilge Kağan Yazıtlarında kadın üzerine kısa bir inceleme. Kültür Dergisi, (103), 58-61.
Bachofen, J. J. (2019). Söylence, din ve anaerki (N. Şarman, Çev.) İstanbul: Payel.Bal, G. ve Kayabaşı,
O. A. (2019). Sibirya sahası Türk destanlarında kadının yeri ve bu bağlamda eski Türklerin kadına bakışı. Türkiyat Mecmuası, 29(2), 419-434.
Başpınar, Y. (2019). Tuva Türkçesinde Lamaizm ve Şamanizm’e ait söz varlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi.
Bayat, F. (2005). Mitolojiye giriş. Çorum: KaraM.
Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken.
Bayat, F. (2007a). Türk mitolojik sistemi (Ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi) 1. İstanbul: Ötüken.
Bayat, F. (2007b). Türk mitolojik sistemi (kutsal dişi-mitolojik ana, Umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler-iyeler ve demonoloji) 2, İstanbul: Ötüken.
Bayat, F. (2010). Türk kültüründe kadın Şaman. İstanbul: Ötüken.
Berktay, F. (2009). Feminist teorinin önemli bir alanı: Cinsellik. Cogito, (58), 58-72.
Birkalan-Gedik, H. (2009). Türkiye’de Feminizmi ve antropolojiyi yeniden düşünmek: feminist antropoloji üzerine eleştirel bir deneme. Cogito, (58), 285-338.
Campbell, J. (1995). İlkel mitoloji/Tanrının maskeleri (K. Emiroğlu, Çev.) Ankara: İmge.
Campbell, J. (2003). Batı mitolojisi/Tanrının maskeleri (K. Emiroğlu, Çev.) Ankara: İmge.
Çelem, S. (2016). Tefsir külliyatında Hz. Nuh kıssasının gelişimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
Çobanoğlu, Ö. (2003). Kağanlık ve kamlık kurumları arasındaki çekişmenin Türk mitolojisine yansıması problematiğinde yöntem sorunları. bilig, (27), 19-49.
Çobanoğlu, Ö. (2009). Türk halk kültüründe şeytan telakkisi üzerine tespitler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2(3-4), 269-282.
Çobanoğlu, Ö. (2010). Karşılaştırmalı halkbilimi bağlamında Eston ve Türk folklorunda şeytan tasarımları (M. Argunşah ve M . Ünal, Haz.) Prof. Dr. Harun Güngör Armağanı, İstanbul: Kesit, 157-174. Çobanoğlu, Ö. (2012). Türk mitolojisinde al dini ve okra ilişkisi (Z. Dilek ve diğerleri, Ed.) 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri:Tarih ve Medeniyetler Tarihi II, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı, 981-986.
Delaney, C. (2014). Tohum ve toprak (S. Somuncuoğlu ve A. Bora, Çev.) İstanbul: İletişim. Demir Gürdal, A. ve Odabaş, Z. Y. (2014). Kadın ve miras: Sosyolojik bir değerlendirme. folklor/ edebiyat, 20(78), 37-50.
Donovan, J. (2014). Feminist teori (A. Bora ve M. Ağduk Gevrek ve F. Sayılan, Çev.) İstanbul: İletişim.
Eliade, M. (1990). Dinin anlamı ve sosyal fonksiyonu (M. Aydın, Çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı.
Eliade, M. (1999). Şamanizm ilk esrime teknikleri (İ. Birkan, Çev.) Ankara: İmge.
Eliade, M. (2003a). Dinler tarihine giriş (L. Arslan, Çev.) İstanbul: Kabalcı.
Eliade, M. (2003b). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi II (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Kabalcı. Eliade, M. ve Couliano, I. P. (1997). Dinler tarihi sözlüğü (A. Erbaş, Çev.) İstanbul: İnsan.
Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Erzene-Bürgin, D. (2014). Feminist kuram (G. Erciyeş ve N. Aydınoğlu, Ed.) Kadın ve Toplum, İzmir: İzmir Üniversitesi, 1-36.
Genç, H. N. (2018). Atasözlerinde toplumsal cinsiyet algısı olarak kadın. folklor/edebiyat, 24(94), 13-34. Günay, Ü. ve Güngör, H. (2003). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dini tarihi, İstanbul: Rağbet.
Güner Dilek, F. (2008). Altay Türklerinde akrabalık. (E. Arıkoğlu, Ed.) Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ankara: Akçağ, 541-563.
Harva, U. (2014). Altay panteonu (Mitler, ritüeller, inançlar ve Tanrılar) (Ö. Suveren, Çev.) İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Işık, S. Y. (2018). Yılan, su, söz: kadın düşmanlığı ile belirsizlik korkusu arasındaki ilişkiye dair bir yorum denemesi. folklor/edebiyat, 24(93), 177-196.
İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
İnan, A. (1991). Makaleler ve incelemeler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Katanov, N. F. (2000). Hakas folkloru ve etnografyası metinleri (F. Özkan, Çev.) Ankara: Türksoy.
Killi, G. (2001). Etniçeskaya kul’tura Xakasov (Hakasların etnik kültürü). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (11), 228-237.
Küçük, M. A. (2005). Altay ve Güney Sibirya bölgesindeki Türk topluluklarının dinî inanışları. Dinî Araştırmalar, 8(23), 191-218.
Messadié, G. (1998). Şeytanın genel tarihi (I. Ergüden, Çev.) İstanbul: Kabalcı.
Moran, B. (2002). Edebiyat kuramları ve eleştiri. İstanbul: İletişim.
Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) II, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Özarslan, M. ve Karataş, H. (2020). Altay Türklerinin destanlarında şeytan. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (23), 1-14.
Özkan, F. (1997). Altın Arığ destanı. Ankara: Bilig.
Özsöz, C. (2008). Kültürel feminist teori ve feminist teorilere giriş. Sosyoloji Notları, (6), 51-55.
Öztürk, E. (2011). Feminist teori ve tarihsel süreçte kadın. İstanbul: Rağbet.
Öztürk, Ş. (2009). Feminizm. Cogito, (58), 5-9.
Potapov, L. P. (2012). Altay Şamanizmi (M. Ergun, Çev.) Konya: Kömen.
Sakar, M. H. (2009). “Dağları deldim” toplumsal cinsiyet perspektifinden popüler müzikte metnin analizi. folklor/edebiyat, 15(58), 145-163.
Saydam, M. B. (2011). Deli Dumrul’un bilinci “Türk-İslam ruhu” üzerine bir kültür psikolojisi denemesi. İstanbul: Metis.
Tokyürek, H. (2016). Eski Uygur Budist metinlerinde şeytan, yılan, kadın ilişkisi. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 301-310.
Turan, A. (1992). Türk kültürü araştırmaları Doğu ve Güneydoğu Anadolu. Ankara: Millî Folklor.
Uluışık, Y. P. (2018). Sibirya sahası Türk destanlarında yeraltı dünyası. Ankara: Pegem Akademi.
Useev, N. (2012). Köktürk harfli Yenisey yazıtlarındaki kadını bildiren kelimelerin anlamına göre eski Türklerde kadın imajı. Dil Araştırmaları, (11), 57-66.
Uysal, Y. (2014). Hakas masalları (İnceleme-metinler). Yayımlanmamış doktora tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Yıldız, H. (2013). Eski Uygur Türklerinde şeytan kavramı. Millî Folklor, (100), 213-224.
Yılmaz, A. (2004). Türk kültüründe kadın. Millî Folklor, (61), 111-123.
Yolcu, M. A. (2014). Babasız gebelik mitleri bağlamında Türk mitolojisinde gök-yer dikotomisi ve ana Tanrıça kültünün izleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (1), 70-92.
Yörük, A. (2009). Feminizm/ler. Sosyoloji Notları, (7), 63-85.