"Beşik-Eşik-Keşik" ya da Sivas Sözel Kültüründe Ölüm

Bütün canlıların kaçınılmaz ve ortak kaderi olan ölüm olgusuyla ilgili değişik disiplinlerde birçok çalışma yapılmıştır. Özellikle din, felsefe, sanat, edebiyat, tıp, biyoloji ve hukuk alanında yoğun çalışmaların yapıldığı ölüm fenomeninin psikolojik gerçekliğini anlama ve açıklamaya yönelik çalışmaların tarihçesinin oldukça yeni olduğu söylenebilir. 20. yüzyılın başlarında Batı dünyasında psikologların ilgisini çekmeye başlayan ölüm fenomeniyle ilgili psikolojik çalışma-ların bu yüzyılın ortalarına doğru bir ivme kazandığı, 1950'li yılların ortalarında yoğunlaşan bu araştırmaların (thanatology researches) artarak devam ettiği gözlemlenmektedir. Gelişmişlik ve kalkınma düzeyi ne olursa olsun her toplumun yazılı kültürünün dışında zaman içinde oluşan ve süregelen bir sözel kültürü bulunmaktadır. Sosyo-kültürel bütünleşmenin sağlanmasında sözlü kültürün önemi kaçınılmazdır. Çünkü "sözel/sözlü kültürde bilginin yeri insan hafızasıdır" gerçe-ği, önemli bir zenginlik olarak karşımızda durmaktadır. Bu bağlamda Anadolu'da geleneksel sö-zel kültürde ölüm teması; ölüm öncesi, ölüm anı ve ölüm sonrasına ilişkin boyutlarıyla, yaygın ve zengin bir şekilde varlığını sürdürmektedir. Bunun din ve inanç ile doğrudan bir ilgisi bulunmakla birlikte; ölüye saygı, ölüm hadisesine yaklaşım biçimi ve zengin kültürel geçmişin de önemli pay sahibi olduğu gözden kaçırılmaması gereken bir gerçektir. Bu çalışmada, Sivas-merkez ölçeğinde, sözel kültür unsurları ve gelenek içinde ölüm olgusu, bunun toplumsal inanç, sosyal hayat ve davranışlar bağlamındaki yansımaları üzerinde durulacaktır.

"Cradle-Trehshold-Cut" (Beşik-Eşik-Keşik) orDeath in The Oral Culture of Sivas

A manifold of studies in various disciplines have been carried out upon the concept of death, which is the inevitable and mutual fate of all living beings. It can be said that the historical trajec-tory of studies that seek to understand and explain the psychological reality of death is quite new, even though the phenomenon frequently concerned different fields such as religion, philosophy, art, literature, medicine, biology and law. It is observed that psychological studies concerning de-ath started to attract Western psychologists with the beginning of 20th century, and these studies (thanatology researches) gained momentum since then, getting even more intense by mid-1950s Regardless of the level of development and together with the verbal culture, all societies bear a certain oral culture that is inevitably significant for socio-cultural integration, in the sense that "in the oral culture, the ground of knowledge is human memory", offering an undeniable prosperity. The concept of death prevails quite commonly in the traditional oral culture of Anatolia as well, with its temporal aspects such as the before, the after and the moment of death. Having a con-nection with religion and faith, this commonality should also be thought of in relation to further cultural aspects such as respect for the dead, the attitude towards the event of death and the rich cultural history behind. This study will be concerned with unraveling the concept of death within the context of Sivas and through the elements of oral culture and tradition, together with its reso-nation in faith, social life and societal behavior.

PDF

___

Aşkun, Vehbi Cem (1941) Sivas Folkloru. Sivas: Kamil Matbaası.
Ayral, Alparslan (1994) Sivas'ın ve Balıkesir'in Mezar Taşlarında Ölüm. Sivas.
Ayvazoğlu, Beşir (1996) "Türkçe'de Ölüm", Zaman, 13 Aralık.
Baykara, Tuncer (1997) "Garipler Mezarlığı Bir Geçmiş Zaman Gerçeği", V.Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Gelenek, Görenek, İnançlar Seksiyonu Bildirisi, Ankara, 82.
Bilget, Burhan (1993) Sivas Anıt Mezarları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Boyraz, Şeref (1992) "Mezar Taşı Sözleri", Kızılırmak, 9, 17.
Çınargil, Saliha (1992) "Sivas'ta Yatırlar"(Yayınlanmamış Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniver- sitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
Demir, N.- Özen, K. (1966) Hz. Peygamberin Sancaktarı Abdulvehhab Gazi ve Gaza Arkadaşları, Sivas: Dilek Matbaacılık.
Eyüboğlu, İsmet Zeki (1987) Anadolu İnançları, Geçit Kitabevi, İstanbul.
Hökelekli, Hayati (1991) "Ölüm ve Ölüm Ötesi Psikoloji", UÜİFD, S.3, C.3, Yıl:3.
Karaca, Faruk (2000) Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları, İstanbul.
Karaca-Tağızade, Nesrin (2002) "Sivas Halk Kültürü ve Müjgan Üçer Bibliyografyası", Mil- li Folklor, Kış, 56, 136-148.
Örnek, Sedat Veyis (1971) Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Ba- sımevi.
Örnek, Sedat Veyis (1995) Türk Halk Bilimi, Ankara: Kültür Bakanlığı HAGEM Yayınları.
Örnek, Sedat Veyis (1981) Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnanç- ların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Rado, Şevket (1983) "Öldü Dememek İçin", Tercüman, 4 Aralık
Tan, Nail (1985) Folklorumuzda Ölçülü Sözler, Ankara: Folklor Araştırmaları Kurumu Ya- yınları (Özel Basım).
Tahsin, Hasan (1932) Sivas Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası, Sivas: Sivas: T.C. Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekaleti Neşriyatı.
Üçer, Müjgan (1974-76) "Sivas'ta Doğum Folkloru", Sivas Folkloru, Sivas, 22-49.
---------------, (1978-79) "Sivas'ta Evlenme Gelenekleri", Türk Folkloru, İstanbul, 1-18.
---------------, (1976) "Sivas'ta Yoklatma", I.Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildiri- leri, Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara, 363.
--------------, (1998) Atalar Sözü Yerde Kalmaz, Sivas Halk Kültürü Araştırmaları:2,İstanbul.
---------------, (1997) "Sivas Ulu Camii ve Halk İnançlarındaki Yeri", Sivas Kültür, Sanat, 1,7.
---------------, (1985) "Kadı Burhaneddin Ahmed'in Ölümü ve Türbesi ile İlgili Menkıbeler ve İnanışlar", Türk Kültürü, 265, 345.
Ünver, Süheyl (1938) "İstanbul Halkının Ölüm Karşısındaki Duyguları", Yeni Türk, İstan- bul, 68, 312-32.
KAYNAK KİŞİLER
("Keşik" / yani ölüm'de olduğu gibi "Beşik" / doğum, "Eşik" / evlenme gelenekleri ve diğer çalışmaların akışında da sık sık bilgi ve tecrübelerinden yararlandığımız ve önemli bir kısmı yakın çevremizde bulunmuş olan bu kişilerden bazıları Hakkın rahmetine yürümüşlerdir. / M.Ü.-N.T.K.)
Fatma Yalçın (Sivas, ev hanımı, Okuma-yazması yok)
Feride Üçer (Sivas, 1920-1995, ev hanımı, okuma-yazması yok)
Hatice Ecevit (Sivas, vefatı:1989, ev hanımı, okuma-yazması yok)
Hatice Kayabaşı (Sivas, Gümüşdere Köyü, 1950, ev hanımı, okuma-yazması yok)
Hatice Kaygu (Sivas,1896-1979, Ev hanımı, okuma-yazması yok) Hüseyin Demir (Sivas, 1928-, SSK Emeklisi, İlkokul)
Kamile Çataltepe (Zara, Vefatı:1988, ev hanımı, okuma-yazması yok)
Kazım Arslan (Sivas, 1900-1991, TCDD emekli, ilkokul)
Leman Gökseyitoğlu (Sivas, 1938-, ev hanım, ilkokul)
Mustafa Güney (Sivas, 1941, DDY işçisi, ilkokul
Naciye Özpınar (Sivas, 1943-, ev hanımı, ortaokul)
Sıdıka Yiğit (Sivas, 1931-, ev hanımı, okuma-yazması yok)
Suna Akkaya (Sivas, 1938-, iktisatçı, yüksek okul)
Zekiye Çermikli (Sivas, 1888-1969, ev hanımı, okuma-yazması yok)