Dünü-bugünü ve sorunlarıyla bilmeceler: Elazığ örneği

Bilmeceler, çok eski çağlardan beri oluşmuş ve yüklendiği işlevlere göre şekillenip belirli kurallar doğrultusunda günümüzdeki şeklini alarak kalıplaşmış ve kuşaktan kuşağa aktarılarak gelmiş sözlü edebiyat ürünü bir gelenektir. Bilmeceler; bir toplumun dünya görüşünü, düşünce yapısını, ortak değerlerini ve kültürünü yansıtır. Hoşça vakit geçirmek için oluşturulan söz ve zeka oyunları, bu özellikleriyle evrenseldir ve hemen hemen her kültürde rastlanılan sosyo-kültürel bir olgudur. Bu bağlamda bilmeceler; her türlü eşyayı, bitkileri ve hayvanları içine alacak şekilde canlı-cansız varlıkları, tabiat unsurları ve bu unsurlara bağlı olayları akıl, zeka, güzellik gibi soyut kavramlarla dini konu ve motifleri, duyguları, kısaca günlük hayatta karşılaşılabilecek hemen hemen her şeyi konu edinen, bilinmesi ve bulunması istenilen, cevabı bir takım ip uçları vererek veya uzak-yakın çağrışımlarda bulunarak tanımlamayı, amaçlayan, soru-cevap olmak üzere iki ana kısımdan oluşan, manzum veya mensur çeşitleri bulunan anonim halk edebiyatı türüdür. Bu yazıda bu türün geleneksel icra bağlamı, toplumun gelişen/değişen yapısı göz önüne alınarak Elazığ örneğiyle incelenecektir.

Riddleswith their yesterday-todayand matters: The sample of Elazığ

Riddle is a tradition which has been the output of verbal literature occurred since the early ages and cliched by being shaped as per the functions it undertook and taking the present form in accordance with certain rules and being transferred from generation to generation. Riddles reflect world view, frame of mind, common values and culture of a society. Asking riddles, thereby these equivoque and mind games which have been formed for recreation by this way are universal with those features and a socio-cultural phenomenon met almost in every culture. In this sense riddle is an anonymous folk literature type which is formed in such a way that it includes every kind of things, plants and animals, expresses living and non-living creatures, nature components and events depending upon these componentsby abstract concepts such as reason, intelligence, beauty, handles religious issues and motives, emotions, briefly almost everything probable to be met in daily life, is expected to be known and found, aims to define the answer by giving several hints or implying close-remote connotations, consists of two main parts as question-answer, has both poetic and prose types. In this writing,context of the traditional execution of this type is to be examined with the sample of Elazığ by considering the developing and changing structure of society.

PDF

___

Abrahams, Roger D; Dundes Alan (2007) Bilmeceler (Çev. Ezgi Metin), Milli Folklor, S.73, s.118- 126. Ankara.
Artun Erman, (1997) Adana’da Bilmece Sorma Geleneği, 1.Halk Bibilimi Bilgi Şöleni Bildirileri, s.159-170, Adana.
Artun Erman, (1998) Tekirdağ’da Bilmece Sorma Geleneği, Tekirdağ Halk Kültürü Araştırmaları 1, Tekirdağ Genç İş Adamları Derneği Kültür Yayınları, s.117-139, Tekirdağ.
Artun Erman, (2008) Türk Halk Edebiyatına Giriş, Kitabevi Yay. İstanbul.
Azaat Murtadh H. (2009) “Kerkük Türkleri Bilmecelerinde Yapı ve Konu” (Yüksek Lisans Tezi.) T.C Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk Bilimi Bölümü, İzmir.
Başgöz İlhan; Tietze Andreas, (1993) Türk Halkının Bilmeceleri, Kültür Bakanlığı, İkinci Baskı, Ankara.
Batur Suat, (1998) Açıklamalı-Örnekli Türk Halk Edebiyatı, Altın Kitaplar, İstanbul.
Boratav P. Naili, (1997) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
Çelebioğlu Amil- Yusuf Ziya Öksüz, (1995) Türk Bilmeceleri Hazinesi, Kitabevi Yay. İstanbul.
Çobanoğlu Özkul, (2009) Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihe Giriş, Akçağ Yay., Ankara .
Demirci Abdullah, Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Bilmece Türü, MF. S.50, s.78-85.
Efendiyev Babayev, (1970) Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyatı, Bakı Maarif Nezagreti,.
Elçin Şükrü, (1970) Türk Bilmeceleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
Elçin Şükrü,(1983) Türk Bilmeceleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. Ankara.
Elçin Şükrü, (1993) Türk Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yay. Ankara.
Emet Erkin, (2002) Uygur Türklerinde Bilmece, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu.
Görkem İsmail,(1999) “ Sözlü Kültür geleneği açısından Elazığ Bilmeceleri” Dünü ve Bugünüyle Harput c.I Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yay. Elazığ s.485
Güzel Abdurrahman- Ali Torun, (2005) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Yayınları, 3. Baskı, s.422-423, Ankara.
Hamdi Hasan, (2005) Makedonya Türklerince Söylenen Bilmeceler ve Tekerlemeler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
İçel Hatice, (2007) “Türkiye, Azerbaycan’da Mani ve Bilmece Türü Arasındaki İlişkiler” Türklük Bilimi Araştırmalar Dergisi 22, Güz/s.75-85.
İçel Hatice, (2005) Batı Türklerinin Dörtlüklerden Kurulu Bilmeceleri Üzerine Bir Araştırma C.1, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s.88-90.
Karadağ Hüsniye, (1986) “Elazığ’dan Derlenen Bilmeceler” Türk Folklorundan Derlemeler, Ankara.
Karademir Fevzi, (2007) “Kalıp Kullanımları Bakımından Türk Halk Bilmeceleri” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.7 S.2, s.103-132, İzmir.
Karademir Fevzi, (2007) Halk Bilmecelerinde Renklerin Kullanım Sıklığı ve İşlevselliği” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi Yaz (www.e-sosder.com ISSN:13040278) C.6, S.21, s.192-211.
Kaşgarlı Mahmut,( 2005) Divânü Lugâti’t-Türk (çev.Seçkin erdi-serap Tuğba Yurteser) Kabalcı Yay. İstanbul.
Koz Sabri, (1974) “Hankendi Bilmeceleri” Folklora Doğru/Bilmece Sayısı no.37, Aralık.
Memişoğlu Fikret, (1995) Harput Halk Bilgileri, Elazığ Kültür Derneği Yay. Elazığ.
Oğuz M. Öcal, (2006) Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara.
Önal Mehmet Naci, (2007) “Dobruca Türklerinin Bilmeceleri, Folklor/Edebiyat, S.10, s.33-197 Ankara.
Özdemir Fuat, (1977) Bilmeceler, Sivas Folkloru, no. 59
Roger D. Abrahams; Alan Dundes, (2009) “Bilmeceler”(Çev. Ezgi Metin Basat) Halk Biliminde Kuram ve Yaklaşımlar, C.3, s.299-312, Geleneksel Yay. Ankara.
Sakaoğlu Saim, (1983) Bilmece Terimi Üzerine Notlar, Türk Kültürü Araştırmaları, 17-21, s.226-243. Ankara.
Sunguroğlu İshak, (1961) Harput Yollarında, c.3, Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı, İstanbul.
Şimşek Esma, (2004) Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi C.3, s.234-235 Ankara.
Thalhammer Ingeborg, (1983) Butun Türkler Arasında Ortak Bilmece Var Mıdır? (Çev. Nevzat Gözaydın), Türk Fokloru Araştırmaları, s.105-122, Ankara.
Tezel Naki, (2000) Araştırma-İnceleme Dizisi Türk Halk Bilmeceleri, Milli Eğitim Basımevi, Ankara.
Tokmak Emel, (2010) Uygur Bilmeceleri Üzerine Bir Değerlendirme T.C Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Türkyılmaz Dilek, (2009) “Ortak Sır Kalıplarımız: Türk Dünyası Bilmeceleri Üzerine” Milli Folklor, Yıl 21, S.81.
Türkyılmaz Dilek, (2007) “Türk Dünyasında Bilmece” Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara.
Yardımcı Mehmet,( 2002) Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri-Aşık Şiiri-Tekke Şiiri, Ürün Yay. Ankara, .
Yılar Ömer, (2006) Halk Bilimi ve Eğitim, Pegem A Yay. Ankara.