İslâm Vakıflar Hukukunda Mütevellî’nin Mali Tasarrufları

İslâm vakıf hukukunda vakıf işlemleriyle ilgili en önemli problemlerden biri mütevellî ve onun tasarruflarıdır. Bu araştırmanın konusu vakfı yöneten kişi olarak mütevellînin mali tasarruflarıdır. Amacı ise onun tazmine konu olan ve olmayan tasarruflarını tespit etmektir. Vakfın mali yönetimine dair fıkhî hükümler fıkıh ve fetva türü eserlerden hareket edilerek tespit edilmiştir. Mütevellî; vakfın rakabesine nispetle vasî, vâkıfa ya da vakfın lehtarlarına nispetle vekil, vakfın gallesine nispetle ise mûdî’ (emanet bırakılan) ve yed-i emîn konumundadır. Mütevellî olmanın mülkiyet ve tazmini içermemesi, ilgili tasarrufların öncelikle tazmine konu olmamasını gerektirmektedir. Vakıf malları yetim malı mesabesinde görüldüğünden mütevellînin tayininde emin, takva ve istikamet sahibi kişilerden olmasına özen gösterilmiştir. Mütevellinin tasarrufları vâkıfın şartlarına, şer’î ilkelere ve kadr-ı ma’ruf ölçüsüne uygun olarak şekillenmektedir. Bu tasarrufların kasıt, kusur ve te’addî olmadığı ve emanet ilkelerine uygun olduğu sürece tazminle sonuçlanmadığı kayıtlarda yer almaktadır. Mütevellinin emanet ilkelerine uymayan; vakfiye şartlarına riayetsizlik, vakfın süslemesine yapılan harcamalar ve zaruri miktarı aşmak gibi tasarrufları tazminle sonuçlanmaktadır. Vakfın rakabesine zarar veren satım, istibdal, vakfın imaretinin ihmal edilmesi gibi durumların ise mütevellilikten’azl ile sonuçlandığı görülmüştür. Vakfın rakabesine yönelik tasarruflar, tevliyetten ’azil, icâre-i tavîle ve istibdâl ile ilgili hususlar ise genel olarak İslâm hâkiminin yetkisi dâhilinde olan konulardır. Mütevellinin vakıf mallarında tasarruf yetkisi hâkime göre öncelikli olduğu “Velâyet-i hâssa, velâyet-i ’âmmeden akvâdır.” kuralıyla ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Vakfiye, Tevliyet, Emanet, Maslahat, Kadr-i ma’rûf, Tazmin, ’Azil., Vakfiye, Tevliyet, Emanet, Maslahat, Kadr-i ma’rûf, Tazmin, ’Azil.

FINANCIAL SPENDING RIGHTS OF THE TRUSTEE IN ISLAMIC FOUNDATIONS (AWQAF) LAW

One of the most important issues in Islamic foundations law regarding foundation operations is the trustee and their dispositions. The present study discusses the financial dispositions of the trustee as the administrator of the foundation. Its purpose is to determine their dispositions that are/are not subject to compensation. Jurisprudential commandments regarding the financial management of trusts were detected based on works in the type of fiqh and fatwa.The trustee holds the position of guardian with respect to the ownership of the foundation, deputy with respect to the foundation or its beneficiaries, and entrusted and depository with respect to the income of the foundation. The fact that being a trustee does not involve ownership and compensation necessitates that the related dispositions are not primarily subjected to compensation. Since foundation assets are considered orphans' property, attention is paid to designate a trustworthy, pious, and dependable trustee. The trustee's dispositionsare governed by the conditions of the foundation, the Shari'a, and the judicial measure. The records state that these dispositions do not require compensationas long as they are not purposefully erroneous or involuntary and comply with the standards of committal. Compensation is due for dispositions of the trustee, such as noncompliance with the principles of committal, infringement of the conditions of the trust, excessive expenditures, and expenses on the foundation's decoration. It was observed that cases such as sale and trade processes harming the ownership of the trust as well as neglecting the mission of the trustresulted in dismissal from trusteeship. Issues such as dispositions towards the ownership of the trust, dismissal from entailment, long-term lease contracts and trade are generally under the authority of Islamic judges. It is stated with the rule “Trusteeship is stronger than state authority” that the trustee has priority compared to the judge in terms of dispositional authority on foundation properties.

Keywords:

Foundation, Entailment, Committal, Public Interest, Judicial Measure, Compensation, Dismissal.,

PDF

___

Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-ḥükkâm şerḥu Mecelleti’l-aḥkâm. Beyrut: Dâru Alemi’l-Kutub, 2003.
’Aynî, Bedreddîn Ebî Muhammed Mahmûd b. Ahmed. ’Umdetü’l-ḳârî fî şerḥi Ṣaḥȋḥu’l-Buḫāri. Kahire: Dâru’l-Fikir, ty.
Bedir, Mürteza. Buhara Hukuk Okulu Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
Beġavî, Ebû Muhammed Hüseyn b. Mes’ûd el-Ferrâ. et-Tehẕîb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfıi, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
Belâẕûrî, Ebu’l- Ḥasen Ahmed b. Yahyâ b. Dâvud. Futûḥu’l-büldân, Beyrut: Müessesetü’l-Mearif, 1987.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûku İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Sarmaşık Yayınları, ty.
Buḫâri, Ebû ’Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buḫârî. Ṣaḥȋḥu’l-Buḫāri. Beyrut: Dâru İbn-i Kes̱îr, 2002.
Burhâneddîn el-Buḫârî, (Burhânü’ş-Şerîa), Mahmûd b. Ahmed b. ’Abdil’azîz el-Buhârî el-Merġīnânî. el-Muḥîṭu’l-Burhânî, fi’l-fıḳhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd. eṣ- Ṣıḥaḥ tâcu’l-lüġa ve ṣıḥaḥu’l-‘Arabiyye. Beyrût: Dâru’l-İlim, 1979.
Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 345, 371 vrk.
Çilingir, Hamdi. Vakıfta Amaç Hanefi Hukuku Çerçevesinde Bir Araştırma. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
Demirci, Abdullah. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin “en-Nevâzil” İsimli Eseri: Tenkitli Neşir ve İnceleme (İcârât Bölümünden Eserin sonuna Kadar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Dürrizâde, Mehmet Ârif Efendi. Neticetü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 354, 323 vrk.
Döndüren, Hamdi. İslâm Hukûkuna Göre Günümüzde Vakıf Meseleleri. İstanbul: Kampanya Kitapları Yayınları, 2016.
Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Muḥâḍarât fi’l-vaḳf. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1972.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, 1964.
Ferâhîdî, el-Ḫalîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
Feyzullah Efendi, Seyyid. Fetâvâ-yı Feyziyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 347, 289 vrk.
Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/475-479. İstanbul, TDV Yayınları, 2012.
Halid Simâḥî. en-Naẓariyyetü'l-âmme li uḳûdi't-teberru’ât. Cezayir: Tlemcen Üniversitesi, Hukuk ve Siyaset Fakültesi, Doktora Tezi, 2013.
Ḫaṣṣâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer eş-Şeybânî. Aḥkâmu’l-evḳâf, Mısır: Matbaatu Dîvânu Umûmi’l-Evḳâf, 1333.
Hatemi, Hüseyin; Kalkan, Oğuztürk. Kişiler Hukuku (Gerçek Kişiler-Tüzel Kişiler). İstanbul: Vedat Yayıncılık, 2014.
Heyet. el-Fetâva’l-Hindiyye fî meẕhebi’l-İmâm el-’aẓam Ebî Ḥanîfe. Bulak: Matbaatu’l-Kübra el-Emiriyye, ty.
Hilâl, Ebû Bekr Hilâl b. Yahyâ b. Müslim el-Basrî. Aḥkâmu’l-evḳâf. Hindistan: Dâru’l-Me’ârif, h.1355.
Hüsrev, Molla. Dürerü'l-ḥükkâm fî şerhi Ğureri'l-aḥkâm. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi, ty.
Imber, Colın. Şeriat İle Kanun Arasında Ebussuûd Efendi, Osmanlı’da İslamî Hukuk. Çev. Mürteza Bedir, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
İbn ’Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. ’Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşḳî. Reddu'l-muḥtâr âled-dürri’l-muḫtâr şerhu tenvîri’l-ebṣâr. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 2003. İbn Âbidîn. Minḥatu'l-ḫâlik ale'l-Baḥrı’r-râiḳ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
İbn ’Allân, Muhammed Alî b. Muhammed Allân b. İbrâhîm el-Bekrî es-Sıddîkī. Delîlü’l-fâliḥîn li ṭuruḳi Riyâżu’ṣ-ṣâliḥîn. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, ty.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî. Cemheretü’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-İlim, 1987.
İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzi. Mu’cemu meḳâyîsi’l-luġa. byy: Dâru’l-Fikir, 1979.
İbn Ḳudâme, Ebû Muhammed Muvaffaḳuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Ḳudâme el-Maḳdîsî. el-Muġnî. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 1986. İbn Manẓūr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru-Ṣâdır, 1990.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥru’r-râiḳ şerḥu Kenzi’d-Deḳâiḳ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-neẓâir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
İbn Sa’d, Ebû ’Abdillâh Muhammed b. Sa’d b. Menî’ el-Bağdâdî. Kitâbu’t-ṭabaḳâti’l-kebîr. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 2001.
İṣfehânî. Ebu’l-Ḳâsım el-Hüseyn b. Muhammed er-Râġıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l- Ḳur’ân. Beyrut: Dâru’l-Marife, ty.
Ḳâḍîḫân, Ebü’l-Meḥâsin Fahrüddîn Ḥasen b. Manṣûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Ferġānî. Fetâvâ Ḳâḍîḫân. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2009.
Ḳârâfî Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Ẕaḫîre. Beyrut: Dâru’l-Garb el-İslâmî, 1994.
Ḳurṭubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Enṣârî. el-Câmi’ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. Kahire: Daru’l-Kutub, 1965.
Köprülü, M. Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. Çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Merdâvî, Ebü’l- Ḥasen Alâüddîn Ali b. Süleyman. el-İnṣâf fî ma’rifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf alâ mezhebi’l-imâm mübeccel Ahmed b. Ḥanbel. thk. Muhammed Hâmid el-Feykî, Suud-i Arabistan: Matbaatü’s-Sünne el-Muhammediye, 1955.
Mevsılî, Ebü’l-Fażl Mecdüddîn ’Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li ta'lîli'l-Muḫtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2005.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el- Ḳuşeyrî. Ṣaḥȋḥu Müslim. Riyad: Beytü’l-Efkâr ed-Düvelî, 1998.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. Ṣaḥîḥ-i Müslim bi Şerḥi’n-Nevevî. byy.: Müesesetü Kurtuba, 1994.
Nevevî, Riyâżu’ṣ-ṣâliḥîn. Beyrut: Dâru’l-Ufuk, 2003.
Nümerî, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe. Târiḫu’l-Medîneti’l-Münevvera, thk. Fehim Muhammed Şeltût, by. ve t.y.
Ömer Hilmi Efendi. Aḥkâmu'l-evḳâf. İstanbul: Matbaay-ı Âmire, h.1307.
Özer, Salim. Debbûsî’nin el-Esrâr fi’l-Usûl ve’l-furû’ Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997. Öztürk, Nazif, “Mütevellî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/217-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Senhûrî, ’Abdurrezzâḳ Ahmed. el-Vesîṭ fi şerḥi’l- ḳânuni’l-medenî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1968.
Şîrâzî, Ebû İsḥâk Cemâluddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfıî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed el-Ḫaṭîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ ma’rifeti elfâẓi’l-minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
Ṭaḥâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnavut, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Aḥkâm-ı evḳâf. Hzr. Hamdi Çilingir, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2020.
Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/479-486. İstanbul: TDV. Yayınları, 2012.
Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 327, 327vrk.
Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühû. Dımeşk: Dâru’l-Fikir, 1985.