AYDINLANMADA DİN PROBLEMATİĞİ VE İSKOÇ AYDINLANMASINA ETKİSİ

Aydınlanma dönemi üzerine o kadar çok görüş ortaya konmuştur ki, tanımı, muhtevası ve etkisi ile üzerinde uzlaşılması mümkün olmayan felsefi bir problematik olarak önümüzde durmaktadır. Aydınlanma hem kendi başına bir problematik hem de başat konularından olan din konusu ayrı bir problematik olarak değerlendirilmektedir. On sekizinci yüzyılla başlayan aydınlanma dönemi Tek tanrılı dinlerin egemen olduğu uzun bir zaman diliminin sonu olduğu için akla uygunluğu tartışmalı olan dinin etkisinin kırılması ya da tümden ortadan kaldırılması amacını içinde taşıdığı öne sürülmüştür. Bu tezi savunmak için aydınlanma döneminin filozoflarının tamamının natüralist, pozitivist, ateist ya da teist olduğu yönünde bir görüş egemen kılınmaya çalışılmıştır. Hem tarihsel gerçeklik açısından hem de felsefi tutarlılık açısından birçok yanlışlar, paradokslar ve çelişkiler içeren bu görüşleri kısmen genel daha çok da İskoç Aydınlanmasının üç önemli düşünürü çerçevesinde ele almak ve tartışmak bu makalenin ana konusunu oluşturmaktadır. Konu, filozofların bazı eserlerinden yola çıkılarak kimi akıl yürütmelerle tartışılmıştır. Makalede, aydınlanmanın mutlak bir din karşıtlığı aydınlanma filozoflarının tümünün de doğalcı, tanrıtanımaz ya da en fazla deist olabileceği yönündeki yaygın kanaatin yanlışlığı gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Aydınlanma, Din, Tanrı, İskoç Aydınlanması, Hutcheson, Hume, Adam Smith

The Problematics of Religion in the Enlightenment and Its Impact on the Scottish Enlightenment

There have been so many views on the Enlightenment period that it stands before us as a philosophical problematic whose definition, content and effect cannot be agreed upon. The Enlightenment is both a problematic in its own right and religion, which is one of its dominant issues, is considered as a separate problematic. It has been argued that the enlightenment period, which started with the eighteenth century, was the end of a long period of time dominated by monotheistic religions, and it aimed to break the influence of religion, whose plausibility was controversial, or to eliminate it altogether. In order to defend this thesis, a view that all philosophers of the Enlightenment period were naturalists, positivists, atheists or theists was tried to be dominant. The main subject of this article is to deal with and discuss these views, which contain many mistakes, paradoxes and contradictions in terms of both historical reality and philosophical consistency, partly in general and mostly within the framework of three important thinkers of the Scottish Enlightenment. The subject has been discussed with some reasoning based on some works of philosophers. In the article, it has been tried to show the falsity of the common belief that enlightenment is an absolute anti-religion and that all enlightenment philosophers can be naturalist, atheistic or at most deist.

Keywords:

Enlightenment, Religion, God, Scottish Enlightenment, Hutcheson, Hume, adam Smith.,

PDF

___

Aydın, M. S. (1991). Tanrı-Ahlak İlişkisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
Broadie, Alexander. (2005). The Scottish Enlightenment, Birlinn Limited, Edinburgh.
Broadie, Alexander. (1997). The Scottish Enlightenment: An Anthology, Canongate Classics, Edinburgh.
Cevizci, Ahmet. (1999) Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınevi, İstanbul.
Copleston, Frederick. (1995). Felsefe Tarihi, Aydınlanma, çev. Aziz Yardımlı, İdea yayınevi, İstanbul.
Çelebi, İlyas, (1996). “Gayb” Maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 13. s. 404.
Çevik, Mustafa, (2006). David Hume ve Din Felsefesi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
Gaskin, J. C. A. (1988). Hume’s Philosohy of Religion, Macmillan, London.
Gay, Peter. (1967). The Enlightenment An İnterpretation The Rise of Modern Paganizm, New York.
Fitzgibbons, Athol. (1995). Adam Smith’s Systems of Liberty, Wealth, And Virtue, New York.
Hobbes, Thomas, (2004). Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti, Çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Hof, Ulrich Im. (1997). The Enlightenment, trans. William E. Yuill, Great Britain.
Hume, David. (2017). “Ruhun Ölümsüzlüğü Üzerine”, Denemeler, çev. Banu Karakaş, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
Hume, David. (1809)An Inquiry Concerning Human Understanding, Essays and Treatises Sveral Subjects, içinde, Vol. II, Edinburgh.
Hume, David. (1990). Dialogues Concerning Natural Religion, ed. Martin Bell, USA.
Hume, David. (1995). Din Üstüne, çev. Mete Tunçay, İmge Yayınevi, Ankara.
Hume, David. (2017). Siyasi Denemeler, çev. İsmail Hakkı Yılmaz, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
Hume, David (1976). The Natural History of Religion, Oxford University Press, Oxford.
Hutcheson, Francis, (2020). Güzellik ve Erdem İdelerimizin Kökeni Üzerine Bir Soruşturma, çev. Merve Menekşe Özer, Adnan Akdağ, Say Yayınları, İstanbul.
Hutcheson, Francis, (2008). An Inquiry İnto The Original of Our İdeas of Beauty and Virtue, ed. Wolfgang Leidhold, Libert Fund, USA.
Hutcheson, Francis, (2007). Philosophiae Moralis Institutio Compendiaria with A Short Introduction to Moral Philosophy, ed. Luigi Turco, Gen. ed. Knud Haakonssen, Liberty Fund, USA.
Lindgren, J. Ralph, (1973). The Social Philosophy of Adam Smith, The Hague.
Locke, John, (1841). An Essay Concerning Human Understanding, London.
Mautner, Thomas, (2005). Dictionary of Philosophy, London.
Horkheimer, Max, Adorno, Thodor. (2014). Aydınlanmanın Diyalektiği, Felsefi Fragmanlar, çev. Nihat Ülner, Elif Öztarhan Karadoğan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Outram, Dorinda, (1995). The Enlightenment, Cambridge University Press, Cambridge.
Smith, Adam, (1966). The Theory of Moral Sentiments, New York.
Smith, Adam, (2016). The Theory of Moral Sentiments, “Delphi Completes Works of Adam Smith”, Delphi Clasics, London.
Smith, Adam, (2022). Ahlaki Duygular Kuramı, çev. Berkay Tartıcı, Liberus Kitap, İstanbul.
Smith, Adam. (2018). Hukuk Üzerine, çev. Ahmet Celiloğlu, Pinhan Yayınları, İstanbul.
Stanford encyc https://plato.stanford.edu/entries/hume-religion/14.04.2023 Stuber, John Worl, (1995). Davıd Hume’s Attıtude Towards Relıgıon As Evıdenced By Hıs Lıfe And Works, Basılmamış doktora tezi, Edinburgh.
Taşkın, Ali, (2021). Hume Araştırmaları, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara.
Taşkın, Ali. (2019). İskoç Aydınlanması, Liberte Yayınları, Ankara.
Turco, Luigi. (2007). Francis Hutcheson, Philosophiae Moralis Institutio Compendiaria with A Short Introduction to Moral Philosophy, ed. Luigi Turco, Gen. ed. Knud Haakonssen, Liberty Fund, USA.