SÖZLÜ TÜRK HALK MÜZİĞİ ESERLERİNDE ÖLÇÜ TESPİTİNE YÖNELİK BİR ANALİZ MODELİ

Bu makalede, sözlü Türk halk müziği (THM) eserlerinin notasyonundaki en önemli unsurlardan biri olan “ölçü”nün tespitine yönelik bir analiz modeli önerilmiş ve bu model, örnek eserler üzerinde gerçekleştirilen analizlerle açıklanmıştır. Çalışma ile sözlü türkülerin ezgi, ritim ve söze dair özelliklerinin notaya daha doğru bir şekilde yansıtılması amaçlanmıştır. Tarama modelinin esas alındığı çalışmada, veriler kaynak taraması yoluyla elde edilmiş ve önerilen analiz modelinin uygulanması neticesinde bulgulara ulaşılmıştır. Bu açıdan bakıldığında çalışma, mevcut uygulamaları sorgulayan ve getirdiği önerilerle alana katkıda bulunmaya çalışan nitel bir araştırma özelliği göstermektedir. Çalışmanın örneklemi; Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) THM repertuvarında bulunan ve özellikle Tunceli, Sivas, Malatya yörelerinde karakteristik olarak görülen, 8 ve 7 birimlik usûl yapılarının özel bir şekilde birleşmesinden oluşan türkülerden meydana gelmektedir. Söz konusu türkülerin, repertuvardaki sayıları çok olmasa da gerek nota deşifresinde gerekse tartımın doğru anlaşılarak icra edilmesinde çeşitli güçlükler çekilebilen türküler olması, bu örneklem tercihinin başlıca sebepleridir. Çalışmada ölçü kavramı, özellikle usûl ile bağlantılı olarak değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda, analiz edilen eserlerin ölçüleri tespit edilirken usûl yapıları esas alınmış ve bir ölçü içerisinde bir usûl devrinin bulunması anlayışı benimsenmiştir. Usûl yapılarının tespitinde ise analiz bulguları ve yöresel icralarda vurulan usûllere dair bilgiler birlikte değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda; ölçünün söz, ritim ve form unsurları ile bağlantılı olarak tespit edilen usûle göre belirlenmesi gerektiği ve repertuvarda birbirinden farklı ölçülerle notaya alınmış olan örneklem eserlerinde ortak bir usûl yapısı olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Türk halk müziği, yöresel icra, usûl, analiz, nota, ölçü

An Analysis Model for the Determination of Meter in Vocal Turkish Folk Music Pieces

In this article, an analysis model is proposed for determination of meter, which is one of the most significant elements in notation of vocal music pieces of Turkish folk music (TFM); and the model is explained by means of analyzing sample pieces. A better notational representation of the characteristics of vocal folk songs regarding melody, rhythm and lyrics is aimed to be achieved through the study. In this survey model based article, data are obtained by reviewing the literature and findings are reached through the implementation of the proposed analysis model. In this respect, the study features as a qualitative research both challenging existing practices and benefitting the field by means of the proposals it brings forward. The sample of the study is composed of folk songs from TFM repertoire of Turkish Radio Television Association (TRT), which are characteristic to Tunceli, Sivas and Malatya regions and which have a particular rhythmic combination of 8 and 7 units in their usûl (rhythmic pattern) structure. Even though the pieces are not large in number, the main reason for the selection of these samples is the fact that these pieces raise various difficulties both in sight-reading and in performing with a correct understanding of the rhythm. In the study, concept of meter is particularly interpreted with reference to its relation with usûl. In this context, determination of meter in analyzed pieces is based on usûl structures and the concept of meter in which a single cycle of usûl exists is adopted as a notion. In the matter of determining the usûl structure, analysis findings are evaluated along with the knowledge on usûls performed at local performances. As a result of the article, a conclusion is drawn that the meter must be determined according to usûl which is designated with regard to factors related to lyrics, rhythm and form, and a common usûl structure exists in the sample pieces which are notated in various different meters in the repertoire.

Keywords:

Turkish folk music, local performance, usûl, analysis, musical score, meter,

PDF

___

Akbıyık, S. (2020, Ağustos 12). Repertükül Repertuar Türküleri Külliyatı. Repertükül: https://www.repertukul.com/ adresinden alındı
Akdoğu, O. (1996). Türk Müziği'nde Türler ve Biçimler. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
Arslan, F. (2007). Safiyüddîn-î Urmevî ve Şereffiyye Risâlesi. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
Bardakçı, M. (1986). Maragalı Abdülkadir. İstanbul: Pan Yayıncılık.
Başgöz, M. İ. (2019). Derlemenin Görünmeyen Güçlüğü. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2 (2), s. 3-4.
Baştepe, K. (2018). Notaya Aktarılmış Türk Halk Müziği Eserlerinin Kaynak Kişi İcrasına Göre İncelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Bayraktarkatal, M.E. & Öztürk, O.M. (2012). Ezgisel Kodların Belirlediği Bir Sistem Olarak Makam Kavramı: Hüseyni Makamı'nın İncelenmesi. Porte Akademik Makam Çalışmaları Özel sayısı, s. 24-59.
Baysal, O. (2011). Phrase Rhythm And Time in Beste-i Kadims A Cyclical Approach. (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Deliege, I. (2001). Introduction: Similarity Perception, Categorization, Cue Abstraction. Music Perception, 18 (3), s. 233-243.
Drabkin, W. & Pfingsten I. (2001). Sentence. The New Grove Dictionary of Music And Musicians. J. Tyrrell, S. Sadie (Ed) Oxford: Oxford University Press.
Duygulu, M. (2014). Türk Halk Müziği Sözlüğü. İstanbul: Pan Yayıncılık.
Düzenli, E. (2012). Geleneksel Türk Halk Müziği Eserlerinde Ezgisel Organizasyonların Analizi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Eke, M. (2007). Türk Halk Müziği Ezgilerindeki Eksikliklerin Giderilerek Geleceğe İntikali ve Korunması. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı içinde, (s. 275-285). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
Ekici, M. (2018). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Eroğlu, T. (1989). TRT ve Türk Halk Müziği Derlemeleri. Milli Folklor (3). s. 7.
Farmer, H. G. (1943). Al-Kındi On Rhythm And Its Influence. H. G. Farmer içinde, Studies In Oriental Music (s. 599-608). London: Institute For The History of Arabic-Islamic Science.
Güldaş, S. (2003). Vurgu ve Vurgulamaları ile Türk Musikisinde Prozodi. İstanbul: Kurtiş Matbaacılık.
Güray, C. (2006). Makam Yapılarını Yansıtan Bir Model Önerisi İçin Yapay Zeka Tekniklerinin Kullanımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara: Başkent Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Harmancı, A. B. (2011). Klasik Türk Mûsikîsi'nde Îkā' Kavramı. (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Haşhaş, S. & İmik, Ü. & Gündeşli, A. (2016). Silifke Yöresi Türkülerinin Usûl Özellikleri Açısından Değerlendirilmesi. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 6 (14), s. 1-12.
İlhan, A. B. (2003). Klâsik Türk Mûsikîsi 5 İlâ 10 Zamanlı Usûllerde Usûl - Aruz Vezni İlişkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
İnce, K. S. (2016). Tekirdağ-Şarköy Yöresinde Derlenerek TRT Repertuvarına Alınmış Sözlü Ezgilerin, Günümüzdeki İcralarıyla Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Jackendoff, R. & Lerdahl, F. (1981). Generative Music Theory And Its Relation to Psychology. Journal of Music Theory, 25 (1), s. 45-90.
Karabulut, E. (2019). Kaynak Kişilerin İcrası İle Derleme / Notaya Alım Sürecinde Ortaya Çıkan Farklılıklar - Aşık Veysel Şatıroğlu Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
London, J. (2004). Hearing in Time: Psychological Aspects of Musical Meter. New York: Oxford University Press.
Önal, H. "Kırıkkale Yöresi Halk Ezgilerinde Usûl." Güzel Sanatlar Alanında Akademik Çalışmalar (1. Baskı) içinde. Ankara: Gece Kitaplığı, 2018. https://www.gecekitapligi.com/Webkontrol/uploads/Fck/guzelsanatlar_01.pdf adresinden alındı
Özarslan, M. (2005). Türk Sözlü Gelenek Şiirinde Durak Meselesi ve Bir Türkü. Folklor/Edebiyat.
Özkızıltaş, C. (2018). Ankara Devlet Konservatuvarı Derleme Kayıtlarında Yer Alan Erzurum Yöresi Halk Ezgilerinde Ritim Sazların İcra Ettiği Kalıpların İncelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Öztuna, Y. (2000). Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Öztürk, M. (2008). 20. Yüzyılda Harput'ta Yaşamış Olan Mahalli Musiki Sanatçılarının İcra Mukayeseleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Öztürk, O. M. (2006a). Zeybek Kültürü ve Müziği. İstanbul: Pan Yayıncılık.
Öztürk, O. M. (2006b). "Benzerlikler ve Farklılıklar: Bütünleşik Bir "Geleneksel Anadolu Müziği" Yaklaşımına Doğru." Pan'a Armağan (1. Baskı) içinde. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2006.
Öztürk, O. M. (2011). ""Anadolu Yerel Müzikleri"nde Yapıtaşları Olarak Usûl ve Makam Kavramları." Türkiye'de Müzik Kültürü Kongresi Bildiri Kitabı içinde, ed. Oğuz Elbaş, Mehmet Kalpaklı, Okan Murat Öztürk, s. 135-142. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Öztürk, O. M. (2014). Makam Müziğinde Ezgi ve Makam İlişkisinin Analizi ve Yorumlanması Açısından Yeni Bir Yaklaşım: Perde Düzenleri ve Makamsal Ezgi Çekirdekleri. (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Öztürk, O. M. (2014). Ağır Zeybeklerin Ritmik Özelliklerinin Geleneksel Usûl Teorisi Bağlamında İncelenmesi. Müzik-Bilim Dergisi (5), s. 11-26.
Öztürk, O. M. (2016) "Geleneksel Bağlama İcrasının Gelişiminde Üstadlık Kültürünün Rolü ve Belirleyiciliği." 1. Nida Tüfekçi Uluslararası Bağlama Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde, ed. Adnan Koç, s. 125-142. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
Öztürk, S. (2016). Klarnet İcrâcısı Mustafa Çalar'ın İcrâlarının Tahlîli ve Türk Müziği Klarnet Eğitiminde Kullanımına Yönelik Bir Çalışma. (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Tanrıkorur, C. (1991). Türk Mûsikîsinde Usûl-Vezin Münasebeti. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 7 (20), s. 709-732.
Terzi, C. (2012). "Farklı Coğrafyalardan Derlenmiş 15 Zamanlı Ezgilerde Raksan ve Bektaşi Raksanı Usûlleri Üzerine Metrik Biçimsel ve Mezhepsel Benzerliklere Dair Saptamalar." 1. Uluslararası Müzik Araştırmaları Sempozyumu "Müzik ve Kültürel Doku" Bildiriler Kitabı içinde, ed. Abdullah Akat, Özlem Doğuş Varlı, F. Merve Eken Küçükaksoy, s. 144 - 158. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
TRT İnt-Avrasya'da yayınlanan tarihi belli olmayan programdan alınmış görüntü, www.sazci.net, erişim tarihi: 20.09.2020, Youtube: https://www.youtube.com/watch? v=vixr1zSpYk4 adresinden alındı.
Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu, Kitâbu 'İlmi'l-Mûsîki 'alâ vechi'l-Hurüfât - Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı (Tıpkıbasım-Çeviriyazı-Çeviri-Notlar) I. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Türk, M. A. (2012). Aydın Yöresine Ait 9/4'lük Zeybeklerde Yöresel ve TRT Ritim Saz İcralarının Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı
Ungay, M. (1981). Türk Musikisinde Usûller ve Kudüm. İstanbul: Türk Musikisi Vakfı Yayınları.
Uslu, R. (2015). Meragi'den II. Murad'a Müziğin Maksatları - Makasıdu'l-Elhân. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Wright, O. (1992). Demetreus Cantemir: The Collection of Notations V.2 Commentary. London: SOAS Publications.
Yıldız, Ü. (2019). Gümüşhane İlinde Tespit Edilen Ortak Oyun Havalarının Asma Davul Çalım Tekniğine Göre Notasyon Yazılımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: Haliç Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Arşivi: https//tez.yok.gov.tr adresinden alındı