Kelâmî ve Felsefî Düşüncede İlahî İrade Sorunu

İlahî irade meselesi Allah-âlem ilişkisi bağlamında üzerinde en çok tartışılan konulardan biridir. Bu problem kelâm ve felsefe geleneğinde iradenin ilim ve kudret gibi zatî sıfatlarla ilişkisi, iradenin ezelîliği sorunu, irade-murad birlikteliği ve yaratmadaki rolü gibi çeşitli alt problemleri de içine alan geniş bir çerçevede tartışılmıştır. Bu araştırmada evrenin yoktan yaratıldığını savunan ve Allah’a irade sıfatı nispet eden kelâmcılar ile âlemin Allah’ın zâtından taşarak meydana geldiğini düşünen Fârâbî ve İbn Sînâ gibi Meşşâî filozoflarının ilahî iradeye yükledikleri anlam mukayeseli olarak ele alınmakta ve felsefecilerin irade anlayışının kelâmcıların çoğunluğunun tasavvurundan farklı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda sudûr nazariyesini savunmamakla birlikte kelâmcıların irade konusundaki yaklaşımlarını eleştirmesi sebebiyle İbn Rüşd’ün görüşlerine de yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kelam, Felsefe, İlahî İrade, Sudûr, Yaratma

The Problem of Divine Will in the Thought of Kalām and the Philosophy

The divine will (irādah) is one of the most discussed issues in the context of the relationship between God and the universe. In the tradition of kalām and philosophy, this problem has been discussed in a broad framework including various sub-problems such as the relationship of the will with the attributes such as omniscience (‘ilm) and omnipotence (qudra), the eternity of the will, togetherness of will and willed things (irādah-murād) and its role in the creation. In this study, the meaning given to the divine will by the theologians, who maintain that the universe was created from nothing and qualify the attribute of the will to Allah, and the Peripatetic philosophers such as al-Fārābī and Avicenna, who think that the world came into being out of God’s essence, will be considered comparatively and will be pointed out that the understanding of the will of philosophers is different from majority of the mutakallimūn. In this context, although he does not defend the theory of ṣudūr, Ibn Rushd’s views are also included due to his criticism of the theologians’ approach to will.

Keywords:

Kalām, The Philosophy, Divine Will, Emanation, Creating,

PDF

___

Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Saim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1983.
Akkanat, Hasan. İbn Sînâ ve Gazâlî’de İlahî İrade Kurgusu -Eleştirel Bir Yaklaşım-. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
Altaş, Eşref. Fahreddîn er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
Altıntaş, Hayrani. İbn Sina Metafiziği. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, 1997.
Âlûsî, Hüsâmeddin. Hivâr beyne’l-felâsife ve’l-mütekellimîn. Bağdat: Matbaatu’z-Zehrâ, 1967.
Aydın, İbrahim Hakkı. “Plotinus ve İki İslâm Mütefekkirinde (Fârâbî ve İbn Sînâ’da) Sudûr Nazariyesinin Bir Değerlendirmesi”. İslâmî Araştırmalar 14/1 (2001), 171-181.
Aydın, Mehmet S.. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2001.
Beyzâvî, Kādî. Tavâli‘u’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi - Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
Bulut, Halil İbrahim. “Mu‘tezile Mezhebinde Nedensellik Tartışmaları”. Marife: Dini Araştır-malar Dergisi 3/3 (2003), 275-292.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
Demir, Osman. Kelâm’da Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Deniz, Gürbüz. Kelâm-Felsefe Tartışmaları (Tehâfütler Örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
Düzgün, Şaban Ali. Nesefî ve İslâm Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınla-rı, 1998.
Erdemci, Cemalettin. “Proclus’un Âlemin Kıdemine İlişkin Delilleri Üzerine”. Hitit Üniversi-tesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 /9 (2006), 153-170.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lüma‘ fi'r-red alâ Ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘: Eş‘arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Risâle fî İstihsâni’l-havz fî İlmi’l-kelâm. thk. Muhammed es-Seyyid Cel-yend. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2013.
Fahri, Macit. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Kasım Turhan. İstanbul: İklim Yayınları, 1992.
Fârâbî, Ebû Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye veya Mebâdi’ü’l-mevcûdât. çev. Mehmet S. Aydın vd. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 3. Basım, 2017.
Fârâbî, Ebû Nasr. Medînetü’l-fâzıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
Fârâbî, Ebû Nasr. “Uyûnü’l-mesâil”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinle-ri. ed. M. Cüneyt Kaya. 117-126. İstanbul: Klasik Yayınları, 11. Basım, 2017.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd:İtikadda Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi. çev. M. Ferşat. İstanbul: Merve Yayınları, ts.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayı-nevi, 2002.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife: Filozofların Tutarsızlığı (Eleştirmeli Metin-Çeviri). çev. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlı-ğı, 2014.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-İntisâr: Mu‘tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed. Mücerredü makālâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-araz. thk. Sâmi Nasr Lütf – Faysal Budeyr Avn. Kahire: Dâru’s-Sekâfe, 1975.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velid el-Kurtubî. el-Keşf an minhâci’l-edille. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. en-Necât: Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. “er-Risâletü’l-arşiyye fi hakâiki’t-tevhid ve isbâti’n-nübüvve”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. ed. M. Cüneyt Kaya. 306- 323. İstanbul: Klasik Yayınları, 11. Basım, 2017.
İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. et-Ta‘lîkāt. çev. İsmail Hanoğlu. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyn. Kitâbu’ş-Şifâ Metafizik II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd el-Hârizmî. Tuhfetü’l-mütekellimin fi’r-red ale’l-felâsife. thk. Hasan Ensârî. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-i Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1387.
İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: et-Tenebbüvvât ve’l-Mu‘cizât. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. 15. Cilt. Kahire, y.y.., ts.
Kandemir, Ahmet Mekin. “Mu’tezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tab’) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kade: Kelâm Araştırmaları Dergisi 18/1 (2020), 31-60.
Karadaş, Cağfer. “İslam Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik -Teceddüd-i Emsâl, Halk-ı Cedîd, İstimrâr, Hudûs-i Dâim-”. Usûl: İslam Araştırmaları 8 (2007), 7-22.
Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 12/145-162. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Kaya, Mahmut. “Sudur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Kazanç, Fethi Kerim. Kadı Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Keskin, Halife. “İslam Kelâmında İlahi Sıfatlar ve Yaratma”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2001), 69-91.
Kutluer, İlhan. “İlliyyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/120-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Kutluer, İlhan. İbn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Ya-yınları, 2002.
Meymûn, Musa b. Delâletü’l-hâirîn, çev. Osman Bayder - Özcan Akdağ. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay – Ş. Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
Pines, Shlomo. İslâm Atomculuğu. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Râzî, Fahreddin. el-Muhassal: Kelâma Giriş. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, t.y.
Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü usûli’d-dîn: Kelâm İlminin Eserleri. çev. Muhammed Altaytaş. İstan-bul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-din: Mâtüridiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1995.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerim. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
Şenel, Cahid. “Yeni, Eflatunculuk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/423-427. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Teftâzânî, Sa‘deddîn. Makāsıdu’l-kelâm fî ‘Akâidi’l-İslâm. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
Turhan, Kasım. “İnayet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/265-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Tûsî, Alâaddîn Ali. Tehâfütü’l-felâsife: Kitâbu’z-Zuhr. çev. Recep Duran. İstanbul: Hece Yayın-ları, 2013.
Türker, Ömer. İslam Düşünce Gelenekleri: Kelâm-Felsefe-Tasavvuf. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
Üzüm, İlyas. “Hüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Yıldırım, Ömer Ali. “İslam Düşüncesindeki Yoktan Yaratma ve Kıdem Tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sînâ Merkezli Bir İnceleme”. Kelâm Araştırmaları 10/2 (2012), 251-274.
Yıldız, Metin. Kelâm Kozmolojisi: Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.