XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis ve Yöresi Zâviyeleri

İslâm dininin kurumlardan biri olan zâviyeler, herhangi bir tarikata mensup dervişlerin, bir şeyhin idaresinde topluca yaşadıkları yapı veya yapı topluluğunu ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nde ilk dönemlerden itibaren zâviye kurmak isteyen şeyh ve dervişlere, mirî topraklarda bir takım muafiyetler verilmek suretiyle destek verilmiştir. Bu nedenle Anadolu’da Osmanlı öncesi dönemlerde kurulmaya başlayan zâviyelerin sayısı Osmanlı döneminde her geçen gün daha da artmıştır. Özel mülkiyetten ziyade, geniş vakıf arazileri üzerinde birer tasavvuf müessesesi olarak kurulan bu zâviyeler, çoğunlukla şehir ve kasaba kenarlarında, yollar üzerinde veya geçit yerlerinde inşa edilmişlerdir. Zâviyeler kuruldukları yerlerde hem halkın manevi ihtiyaçlarını karşılayarak dini, hem de gelip geçen yolculara ücretsiz yiyecek, içecek ve yatacak yer sağlayarak sosyal fonksiyonlar üstlenmişlerdir. Bunun yanı sıra Anadolu ve Balkanlarda Türk-İslam kültürünün yayılmasına, göçebe yaşayan toplulukların yerleşik hayata geçmelerine ve böylece kuruldukları yerlerde yeniiskân alanlarının açılmasına da hizmet etmişlerdir. Bütün bu özellikler dikkate alındığında Osmanlı Devleti’nde zâviyeler; bir taraftan kendilerine özgü idari, yönetim, dini anlayış ve ritüellere sahip sosyal bir kurumu, diğer taraftan devletin en ücra köşelerinde hizmet vermeleri ve böylece Osmanlı idari düzeninin sağlanmasına yardımcı olmaları sebebiyle de sivil bir iktidarı temsil etmişlerdir. Osmanlı Devleti, egemenliğine aldığı şehirlerde kuruluşundan başlayarak Türk-İslâm kültürünü yerleştirmek ve kalıcılığını sağlamak amacıyla zâviye yapımını önemsemiştir. Osmanlı Devleti’nde pek çok müessese gibi zâviyeler de vakıf gelirleriyle faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Vakıflar, meydana getirdikleri sistem sayesinde gelir sağlayan ve elde ettikleri gelirlerle toplum ve devlet yararına çok çeşitli konularda hizmet üreten kurumlardır. Zâviyelerin ihtiyaçlarını karşılamak ve sürdürülen hizmetlerin devamlılığını sağlamak amacıyla çoğunlukla zâviye şeyhleri bazen de devlet yöneticileri tarafından kurulan veya desteklenen vakıflar, bu sosyal ve dini kurumların uzun yıllar varlıklarını sürdürmelerine yardımcı olmuşlardır. Tarihsel süreçte kurulduğu coğrafyadan dolayı birçok medeniyete ev sahipliği yapan Bitlis ve yöresi, 1515 yılında Osmanlı egemenliğine alındıktan sonra belirli zaman aralıklarında tahrir edilmiş ve bu tahrir sonuçları ayrıntılı şekilde mufassal defterlere yazılmıştır. Mufassal tahrir defterlerine Bitlis ve çevresinde bulunan zâviye ve zâviye gelirleri, buralarda görev yapan görevliler ve aldıkları ücretler, zâviye vakıflarının menkul ve gayrimenkulleri ile bunlardan sağlanan yıllık gelirler de ayrıntılı şekilde kaydedilmiştir. Bu çalışmada 1540, 1556 ve 1571 yıllarında düzenlenen dört ayrı tahrir defteri incelenmiş ve bu defterlerde yer alan Bitlis ve yöresi zâviyeleri tespit edilmiş, tespit edilen zâviyelerin günümüze kadar varlığını devam ettirip ettiremedikleri ortaya konulmuştur. Böylece özelde Bitlis şehrinin dini ve sosyo-kültürel tarihinin ortaya çıkmasına genelde de kültür tarihine katkı sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Bitlis, zâviye, vakıf, tapu tahrir defterleri, Şerefnâme

The Zawiyas of Bitlis Region in the Land Registry Books of 16th Century

As an institution of Islam, zawiyas refer to specify buildings or a groupof buildings where dervishes of a sect maintained communal activitiesunder the pious rule of a sheikh. From the earliest times, sheikhsand dervishes who wanted to establish zawiyas were supported byOttoman Empire via granting certain exemptions in miri (imperial)lands. As a result, the number of zawiyas that began to be establishedin Anatolia increased in time during the Ottoman era. These lodges,which were built as a Sufi institution on large Waqf lands ratherthan private properties, were mostly constructed on the outskirts ofcities and towns or on roads and passages. On the one hand, zawiyasundertook religious functions by meeting the spiritual needs of localpeople; on the other hand they took a social role by providing freefood, free drink and accommodation to the passengers. In addition,they served to spread Turkish-Islamic culture in Anatolia and Balkans,to facilitate the settling down of nomadic communities, and to opennew settlements. Upon a brief consideration of these characteristics,zawiyas in the Ottoman Empire represented a social establishmentwith their distinctive administration, religious understanding andrituals whereas they constituted a civil power thanks to their serviceeven in the most remote corners of the empire that helped to keep theOttoman administrative order.Ottoman Empire, after it was founded, attached much importance tothe building of zawiyas in conquered cities to establish Turkish-Islamicculture and to ensure its permanence. Like many establishments inthe empire, zawiyas continued their activities with the Waqf income.Waqfs were institutions that obtained income thanks to the systemthey generated and that produced services in a wide diversity ofsubjects on the benefit of society and the state. They were establishedor supported mainly by the sheikhs, sometimes by the state governorsin order to meet the needs of the lodges and to ensure the continuity ofthe services while they were helping the survival of these social andreligious institutions for long years.Having hosted many civilizations in terms of its strategical geographyin the historical process, Bitlis and its neighborhood were registeredat certain time intervals after the rule of Ottomans in 1515. The resultsof this registration were written in detailed registry books, all ofwhich include valuable information about the zawiyas located in andaround Bitlis apart from their income, their personnel and the wagesas well as Waqf properties of zawiyas whether movable or not, theannual income acquired through them and their means of operation.In this study, zawiyas in and around Bitlis were examined based onfour separate cadastral registers which were prepared in 1540, 1556and 1571 and an explanation was found about whether these zawiyascould exist or not today. Thus, an effort was spared to contribute to theemergence of the religious and socio-cultural history of the Bitlis inparticular, and to the cultural history in general.

Keywords:

Bitlis, zawiya, waqf, land registry books, Sharafnama,

PDF

___

Hoca Sadettin Efendi (1279). Tâcü’t-Tevârîh, İstanbul: Tabhâne-i Âmire. İbrahim Peçevi (1992). Peçevi Tarihi, C. I. Haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İdrîs-i Bidlîsî (2001). Selim Şah-nâme, Haz. Dr. Hicabi Kırlangıç. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Muhammed el-Vâkıdi (2016). Fütûhu’ş-Şam, Trc. Hasan Gülşen. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
Şerefhan Bitlisî (2013). Şerefnâme, C. I. Çev. Abdullah Yegin. İstanbul: Nubihâr.
Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, Yayına Hazırlayan: Halil Sahillioğlu. 2002 İstanbul: IRCICA Yay.
Afyoncu, Erhan (2014). Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII Yüzyıllar), Ankara: TTK Yayınları.
Ağca, Taha (2016). “Yusuf Hakîkî’ye (ö.1487) Göre Seyr-ü Sülûk”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (35), s. 126-145.
Altınay, Emine (1994). 1540 (H.947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
Alanoğlu, Murat (2017). Osmanlı İdârî Sistemi İçerisinde Palu Hükûmeti. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Alanoğlu, Murat (2019). “Bitlis’e Han Olmak: Osmanlı Klasik Döneminde Bitlis Beyliğine Atanma Sürecine Dair Notlar”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. C. I. Editör. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı ve Prof. Dr. Mehmet Demirtaş. Ankara: Bitlis Eren Ünv. Yayınları. s. 319-334.
Aydın, Sıtkı (1967). Bitlis Tarihi, İstanbul: Acar Matbaası.
Baltacı, Cahid (2005). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
Barkan, Ömer Lütfü (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizatör Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi C. 2. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 299-354.
Barkan, Ömer Lütfü (1962-63). “Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XXIII/1-2. s. 239-296.
Barkan, Ömer Lütfi (1988). Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri. C. I. Haz. Ömer Lütfi Barkan- ve Enver Meriçli. Ankara: TTK Yayınları.
Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişaf ve Tekâmülü Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”, Vakıflar Dergisi. C. 4. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 8-13.
Bizbirlik, Alpay (1999). “Osmanlı Toplumunda Vakıfların Sosyo-Ekonomik Boyutları ve Buna Dair Örnekler”, Osmanlı. C. V. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 56-62.
Bosworth, C. Edmund (1980). İslam Devletleri Tarihi, Çev. E. Merçil ve M. İpşirli, İstanbul: Oğuz Yayınları.
Büyüm, Nazar, (1982). “Bitlis”, Yurt Ansiklopedisi, C. 2. Fasikül. 25, İstanbul: Anadolu Yayınları. s. 1378-1444.
Çevik, Adnan (2008). “XI. Yüzyıl Sonlarında Bitlis’te Kurulan Bir Türkmen Beyliği: Dilmaçoğulları”. III. Van Gölü Havzası Sempozyumu (Hakkari 06- 09 Haziran 2007), Ankara: Hakkari Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları, s. 207-213.
Darkot, Besim (1979). “Bitlis”. İslam Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 657-661.
Demir, Abdullah (2008). “16. Yüzyılda Safevi ve Osmanlı Hâkimiyetinde Arşiv Belgeleri Işığında Bitlis Beyleri”, I. Uluslararası, Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Beyan Yayınları. s. 253- 283.
Demirci, Mehmet (1998). “Tasavvuf Kültürü ve Romanımız, Samiha Ayverdi Örneği”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, XXVII/2. s. 40-44.
Demirtaş, Yavuz (2007). XIX. Yüzyıl İstanbul’unda Tekke Mûsikîsi, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Emecen, Feridun M. (1991). “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mayıs 1990), İstanbul: İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yayınları. s. 143-146.
Emecen, Feridun (1999). “Irakeyn Seferi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 19. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 116-117.
Eyice, Semavi (1963). “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi Mecmuası XXIII, s. 3-57.
Fleischer, Cornell H. (1990). “Mawlana Hâkim-al-Din Edris bin Hüsam-al- Din Ali el Bedlisi”, Encyclopaedia Iranica IV. s. 75.
Genç, Vural (2019). Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlîsî, Ankara: TTK Yayınları.
Gökbilgin, M. Tayyip (1957). “Arz ve Raporlarına Göre İbrahim Paşa’nın Irakeyn Seferindeki İlk Tedbirleri ve Fütuhatı”, Belleten, 83/XXI. Ankara: TTK Yay. s. 449-482.
Gündüz, İrfan (1984). Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul: Seha Neşriyat.
Gürbüz, Osman (2016). “Abdurrahman Gazi Kimdir?”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/3, s. 1155-1171.
Gürhan, Veysel (2019). “Safevilerden Osmanlıya İltica Eden Ulama Paşa ve Şeref Han İle Giriştiği Bitlis Hâkimiyeti Mücadelesi”, Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, C. I, Editör. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı ve Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları. s. 221-229.
İpşirli, Mehmet (1993). “Cuma Selâmlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 90-92.
Kara, Mustafa (1980). Din, Hayat, Sanat Açısından Tekke ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Kazıcı, Ziya (2003). Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul: Bilge Yayınları.
Keleş, Nevzat (2011). “Moğol İstilası Sonrasında Harezmşahların Yeni Yurt Arayışları Bağlamında Ahlat’ın Kuşatılması Meselesi”, IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu (Ahlat 17-24 Haziran 2008), Ankara: Ahlat Kültür Sanat ve Çevre Vakfı, Ahlat Belediyesi, Bitlis Eren Ünv. Yayınları, s. 275-282.
Kılıç, Orhan (1999). XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara: Tamga Yayınları.
Kılıç, Orhan (1999). “Yurtluk-Ocaklık ve Hükûmet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 10, Ankara: Ankara Ünv. Yayınları. s. 119-137.
Kılıç, Remzi (1999). “Kanunî Sultan Süleyman’ın Irakeyn Seferi’nde (1533- 1535) Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki Gelişmeler”, Bilig. 9 (Bahar), s. 115-131.
Koçak, Zülfiye (2019). “XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis Camileri ve Mescitleri”, Vakıflar Dergisi, C. 51. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 73-97.
Koçak, Zülfiye (2021). “XVI. Yüzyılda Bitlis’in İdari Statüsü”, Bitlis Tarihi (Eskiçağdan Yeniçağa), C. I. Editör Prof. Dr. Mehmet Demirtaş. İstanbul: Efeakademi Yayınları. s. 183-225.
Kodaman, Bayram (2014). “Osmanlı İdaresinde Kürtlerin Statüsü”, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu Bildiriler (09-10 Ocak 2014), C. I. Ankara: TTK Yayınları. s.161-166.
Köprülü, Fuad (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Akçağ Yayınları.
Küçükdağ, Yusuf ve Silay Güler (2015). “Osmanlı Döneminde Belviran Kazası’nda Tasavvuf, Tekke ve Zaviyeler”, Türk-İslâm Medeniyeti İlmi Araştırmalar Enstitüsü Dergisi, 10/20. s. 19-50.
Merçil, Erdoğan (1985). Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Ocak, Ahmet Yasar (1978). “Zâviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bîr Deneme”, Vakıflar Dergisi, C. 12. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 247-269.
Ocak, Ahmet Yasar ve Faroqhi, Suraiya (1986). “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 468-476.
Ocak, Ahmet Yaşar (2011). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, Makalelerİncelemeler, İstanbul: Timaş Yayınları.
Öz, Mehmet (2010). “Tahrir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 39. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 425-429.
Öztürk, Nazif (1999). “Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları”, Osmanlı, C. V. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 34-43.
Pakalın, M. Zeki (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Polat, Ümit (1997). “Tarih İncisi Ahlat”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 126. s. 23-28.
Savaş, Saim (1992). Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas, Ali Baba Zâviyesi, İstanbul: Dergah Yayınları.
Serin, Muhittin (1986). Hat Sanatımız, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
Sevim, Ali ve Yücel, Yaşar (1989). Türkiye Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
Sırım, Veli (2018). “Bir Finansman Kaynağı Olarak Vakıflar: Osmanlı Örneği”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (4/6). s. 22-36.
Sümer, Faruk (1986). “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, Belleten, L /197. s. 447- 494.
Şen, Korkmaz-Karasu, Yunus Emre (2021). Arkeolojik Veriler Işığında Bitlis Kale Kazısı Seramik Buluntuları(2018-2019 Yılı Kazı Dönemi), İstanbul: Ege Yayınları.
Talay, Aydın (2017). Bizim Eller Van, Erzurum: Van Belediyesi Yayınları.
Tanman, M. Baha (1991). “Âsitâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 485-487.
Tekin, Rahmi (2018). Türk Tarihinde Ahlat, Ankara: Gece Kitaplığı.
Tuncel, Metin (1992). “Bitlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 225-228.
Turan, Osman (1973). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
Turan, Osman (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
Turan, Osman (1988). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar: Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Ankara: TTK Yayınları.
Uludağ, Süleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet, Yayınları.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1998). Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara: TTK Yayınları.
Ünal, Mehmet Ali (2014). “İstimalet Siyaseti Çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Kürt Politikası”, Tarihte Türkler ve Kürdler Sempozyumu Bildirileri (09-10 Ocak 2014), C. I. Ankara: TTK Yayınları. s. 141-159.
Yılmaz, Ahmet (2010). 413 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555-1556), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
Yinanç, Mükrimin Halil (1979). “Bitlis (Tarih)”, İslam Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 661-664.